Spadek ilości zadrzewień śródpolnych w Wielkopolsce w XXI wieku

Zrównoważony rozwój to obowiązujący w Polsce model funkcjonowania gospodarki. W artykule 5 Konstytucji RP czytamy: „Rzeczpospolita Polska […] zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju”. Dotyczy to także rolnictwa. Ta dziedzina gospodarki ma ogromny wpływ na stan środowiska w naszym kraju, ponieważ decyduje ona o stanie różnorodności biologicznej i cechach fizycznych i chemicznych środowiska na powierzchni około 60% powierzchni Polski.

Zadrzewienia śródpolne są bezcenne

Setki publikacji naukowych na świecie, w tym w Polsce, stanowią niepodważalną podstawę stwierdzenia, że warunkiem niezbędnym dla realizowania modelu zrównoważonego rozwoju jest obecność pewnej ilości środowisk półnaturalnych (pół-, bo środowisk naturalnych w na terenach od kilku wieków poddanych zabiegom agrotechnicznym już dawno nie ma). Najważniejsze spośród nich (ze względu na wielofunkcyjność) są zadrzewienia śródpolne. O roli zadrzewień w krajobrazie rolniczym pisano wielokrotnie, również na naszej stronie, więc w tym miejscu tylko przypomnijmy:

• zwiększają różnorodność biologiczną, w tym grup gatunków istotnych dla rolników – owadów zapylających oraz bezkręgowców drapieżnych i pasożytniczych, zmniejszających zagęszczenie owadów szkodliwych,
• zwiększają retencję wody w krajobrazie,
• poprawiają jakość wody (są biologicznymi filtrami),
• obniżają prędkość wiatru i dzięki temu zmniejszają erozję wietrzną.

Omówienie funkcji zadrzewień można znaleźć np. w opracowaniach Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje , Nieocenione zadrzewienia śródpolne i Zadrzewienia śródpolne, strefy buforowe i miedze . Ich rola jest nie do zastąpienia na terenach rolniczych, a jednak w wielu regionach w Polsce ilość zadrzewień jest o wiele za mała. W 2005 roku ukazało się opracowanie  pt. Regionalizacja potrzeb zadrzewieniowych w Polsce, w którym wskazano, że na prawie 50% powierzchni Polski (czyli na znacznej większości terenów rolniczych) istnieją potrzeby wprowadzenia zadrzewień. Niestety od tamtej pory nie tylko nie doczekaliśmy się krajowego programu wspierającego zakładanie zadrzewień śródpolnych, ale także – pomimo ostrzeżeń – zliberalizowano zasady wycinania drzew (tę nowelizację prawa nazywa się potocznie Lex Szyszko). Chociaż wielokrotnie w mediach opisywano wycinki zadrzewień, szczególnie alei przydrożnych, a także drzew wchodzących w skład zieleni miejskiej (szczególnie w okresie funkcjonowania Lex Szyszko), to brakowało ilościowej, precyzyjnej oceny zmian w ilości zadrzewień w Polsce na terenach rolniczych.

W styczniu 2021 roku, ukazała się publikacja The loss of farmland trees and shrubs in western Poland in the 21st century assessed with the use of Google Maps, która prawdopodobnie pierwszy raz w Polsce w skali regionu pokazuje, jak w XXI wieku zmieniła się ilość zadrzewień śródpolnych oraz jaki wpływ na te zmiany miało Lex Szyszko.

Badanie z użyciem Google Maps

Badania przeprowadzono na 72 powierzchniach badawczych Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych, o rozmiarach 1 km x 1 km. Ponieważ przedmiotem oceny były zmiany w ilości zadrzewień na terenach rolniczych, do analiz wybrano te powierzchnie, na których udział terenów rolniczych przekraczał 50%. Spośród nich 41 powierzchni reprezentowało krajobraz „polny”, tj. z silną dominacją pól uprawnych (ponad 80% udziału powierzchniowego), 26 –  krajobraz „mieszany” (z udziałem terenów leśnych i osiedli ponad 20%), oraz 5 – krajobraz rolniczy dla wyróżnienia nazwany „zurbanizowanym”, tj. z ponad 20% udziałem wsi i terenów zurbanizowanych. Zadrzewienia podzielono według ich usytuowania na rosnące: wzdłuż dróg , wzdłuż cieków wodnych, na brzegach zbiorników wodnych , wzdłuż rowów melioracyjnych, wśród pól, na obrzeżach wsi lub na obrzeżach miast.

Liczbę drzew rosnących samotnie oraz liczbę i długość zadrzewień śródpolnych typu liniowego (pasów, rzędów drzew itp.) oceniono przy użyciu zdjęć Google Maps. Dzięki możliwości wykorzystania zdjęć z różnych lat uzyskano możliwość porównania stanu zadrzewień i drzew na przestrzeni okresu wyznaczonego przez najwcześniejsze i najpóźniejsze zobrazowania satelitarne. Okres ten różnił się między poszczególnymi powierzchniami badawczymi z powodu różnic w latach wykonania wyżej wymienionych zdjęć. Średni okres objęty takim porównaniem wynosił  8 lat, a rozstęp – od 2 do 14 lat. Celem tych badań było rozpoznanie zmian w liczbie i długości zadrzewień liniowych oraz w liczbie samotnych drzew w Wielkopolsce, a także rozpoznanie rodzajów i położenia zadrzewień najbardziej narażonych na wycinkę.  

Na podstawie tak przeprowadzonej analizy zdjęć satelitarnych wykazano, że w ciągu 8 lat (średnia długość okresu objętego porównaniem):

• łączne zagęszczenie zadrzewień liniowych zmniejszyło się o 9,3% – tj. od 2,17 do 1,97 km/km²,
• liczba zadrzewień liniowych zmniejszyła się o 7,4% (z 16,5 do 15,0 na km²),
• liczba drzew rosnących pojedynczo zmniejszyła się o 14,6% (od 28,8 do 24,4 na km²),
• wyżej wymienione zmiany były znacznie szybsze w okresie (2017–2018), który objął czas funkcjonowania Lex Szyszko, a dotyczyło to przede wszystkim terenów położonych w sąsiedztwie lub w obrębie wsi i małych miejscowości.

Przechodząc do szczegółowych wyników tych badań, warto zwrócić uwagę, że chociaż na części powierzchni wystąpił wzrost ilości zadrzewień (długości i liczby) to zdecydowanie dominowały trendy negatywne. Np. długość zadrzewień oraz liczba drzew rosnących pojedynczo zmniejszyły się na około 60% powierzchniach (Ryc. 1).

Ważną obserwacją jest także to, że spadek długości poszczególnych zadrzewień wystąpił we wszystkich kategoriach ich lokalizacji. Objął on 9-41% zadrzewień z poszczególnych kategorii i w każdej z nich spadek długości wystąpił znacznie częściej niż wzrost. Najczęściej skracano zadrzewienia rosnące wzdłuż rowów melioracyjnych i cieków wodnych, wzdłuż dróg i na obrzeżach miast (Ryc. 2).

Wpływ liberalizacji zasad wycinania drzew (obejmującej I połowę 2017 roku)

Dzięki temu, że dla części powierzchni badawczych okresy porównań objęły także czas funkcjonowania Lex Szyszko, można było także sprawdzić, jak liberalizacja zasad wycinana drzew wpłynęła na wycinkę drzew i krzewów. Okazuje się, że zmiana ta znacznie przyczyniła się do przyspieszenia tempa skracania długości zadrzewień i zmniejszania się ich liczby przy braku takiego wpływu na pojedynczo rosnące drzewa (Ryc. 3).

Przyjrzenie się tym zmianom w trzech różnych wyżej wymienionych typach krajobrazu wskazuje na to, że to negatywne oddziaływanie zmiany prawa silnie zadziałało na terenach w obrębie lub przy osiedlach ludzkich. W jakimś sensie pocieszające jest, że na terenach rolniczych oraz polno-leśnych to się nie stało (Ryc. 4).

Wyniki zbieżne z badaniami wycinki drzew w Łodzi

Na pomysł skorzystania z zasobów zdjęć satelitarnych Google wpadli też naukowcy z Uniwersytetu Łódzkiego, którzy zbadali wpływ Lex Szyszko na tempo wycinki drzew w Łodzi. Okazało się, że w tym mieście wprowadzenie liberalizacji zasad wycinki drzew miało także bardzo złe skutki. Spośród drzew wyciętych w dekadzie 2010-2019 aż 40% wycięto w roku 2017, kiedy obowiązywały zliberalizowane zasady wycinania drzew (Ryc. 5).

Podsumowanie

1. Dane z Wielkopolski wskazują, że obecny model rolnictwa w Polsce prowadzi do upraszczania krajobrazu i utraty zadrzewień śródpolnych (przypuszczalnie także i innych środowisk marginalnych). Tym samym przyczynia się do obniżania się poziomu różnorodności biologicznej i usług ekosystemowych, w tym także kluczowo ważnych dla rolnictwa.
2. Utrata zadrzewień śródpolnych jest wyrazistym wskaźnikiem łamania konstytucyjnej zasady zrównoważonego rozwoju. Jest też dowodem tego, że prawo ochrony przyrody w Polsce działa wadliwie.
3. Zadrzewienia śródpolne wraz z innymi środowiskami marginalnymi na obrzeżach i wśród pól muszą być głównym celem wsparcia dla rolników w ramach szeroko rozumianych programów rolno-środowiskowych, zwłaszcza na obszarach zdominowanych przez grunty orne.

Krzysztof Kujawa

---

Dr hab. Krzysztof Kujawa pracuje w Centrum Analiz Statystycznych Uniwersytetu Medycznego we Wrocławiu, a przedtem pracował w Instytucie Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, specjalizując się w badaniach nad różnorodnością biologiczną krajobrazu rolniczego.

Piśmiennictwo

Karg K. 2003. Zadrzewienia śródpolne, strefy buforowe i miedze. Biblioteczka Krajowego Programu Rolnośrodowiskowego.  MRiRW, Warszawa.       

Kronenberg J., Łaszkiewicz E., Sziło J. 2021. Voting with one’s chainsaw: What happens when people are given the opportunity to freely remove urban trees?. Landscape and Urban Planning 209: 104041.

Kujawa A., Kujawa K., Zajączkowski J., Borek R., Tyszko-Chmielowiec P., Chmielowiec-Tyszko D., Józefczuk J., Krukowska-Szopa J. 2018. Zadrzewienia na obszarach wiejskich – dobre praktyki i rekomendacje. Fundacja EkoRozwoju, Wrocław.

Kujawa K., Janku K., Mana M., Choryński A. 2021. The loss of woody linear landscape elements in agriculture landscape in Wielkopolska region (Poland) in 21th century. Baltic Forestry 27(1): 459.

Kujawa K., Kujawa A., Oleszczuk M., Sobczyk D. 2019. Nieocenione zadrzewienia śródpolne. ACADEMIA-magazyn Polskiej Akademii Nauk 59-60 (3-4): 26-31.         

Kujawa K., Orczewska A., Kras M., Kujawa A., Nyka M., Bohdan A. 2017: Znaczenie drzew i krzewów na terenach nieleśnych. Czy wolno nam liberalizować zasady wycinki drzew i krzewów? Instytut Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN w Poznaniu, Poznań. 

Zajączkowski K. 2005. Regionalizacja potrzeb zadrzewieniowych w Polsce. Instytut Badawczy Leśnictwa, Warszawa.