Historia człowieka w Puszczy Białowieskiej  

Puszcza Białowieska cieszy się zasłużoną sławą najlepiej zachowanego lasu strefy umiarkowanej na niżu Europy, w którym do czasów współczesnych przetrwała zarówno ogromna różnorodność gatunków zwierząt i roślin, jak i szereg świadectw wielowiekowej obecności człowieka. Ten drugi aspekt interesował badaczy od dawna – pierwsze próby dywagacji nad przeszłością Puszczy i rolą człowieka w jej historii sięgają XIX wieku. Dziś tego typu studia określa się mianem historii przyrodniczej (środowiskowej) – są to interdyscyplinarne badania mające na celu odtworzenie przemian środowiska przyrodniczego w przeszłości ze szczególnym uwzględnieniem roli człowieka w tym procesie. Badania historii przyrodniczej Puszczy Białowieskiej prowadzone są między innymi w Instytucie Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk, zaś będące ich plonem prace naukowe umożliwiają dokładniejsze spojrzenie na historyczny związek człowieka z Puszczą i próbę odpowiedzi na pytanie, jaką rolę odegrał człowiek w zachowaniu i przemianach tutejszych środowisk leśnych od czasów najdawniejszych do dziś.

Jak się bada historyczne ślady człowieka w Puszczy

Katalog metod stosowanych w badaniach historyczno-przyrodniczych obejmuje analizy palinologiczne, dendrochronologiczne, geograficzne, poszukiwania i inwentaryzację śladów dawnej obecności człowieka w Puszczy, w tym śladów dawnego użytkowania lasów, wykopaliska archeologiczne, wreszcie kwerendy źródłowe w archiwach polskich i zagranicznych oraz analizy odnalezionych źródeł historycznych. Punktem wyjściowym do dyskusji o roli człowieka w dziejach Puszczy Białowieskiej są wyniki badań palinologicznych, prowadzonych w ostatnich latach przez zespół pod kierownictwem prof. dr hab. Małgorzaty Latałowej z Pracowni Paleoekologii i Archeobotaniki Katedry Ekologii Roślin Uniwersytetu Gdańskiego. Ukazują one ciągłość zalesienia Puszczy Białowieskiej od końca ostatniego zlodowacenia (ok. 11-12 tys. lat temu) oraz bardzo niski, w porównaniu z innymi terenami niżowej Europy, poziom udziału pyłkowych wskaźników osadnictwa i gospodarki (Latałowa i in. 2016). W profilach palinologicznych dzięki obecności pyłku roślin typowych dla siedlisk antropogenicznych (w tym zbóż) udało się wyróżnić pięć faz obecności człowieka w Puszczy (Latałowa i in. 2015, 2016), z czym doskonale współgrają wyniki badań archeologicznych, historycznych i dendrochronologicznych.

Pięć faz obecności człowieka w Puszczy Białowieskiej

(1) Faza pierwsza, starożytna. Obecność pyłku roślin związanych z człowiekiem stwierdzono w osadach datowanych na schyłek neolitu (2500-1800 lat p.n.e.), a także na epokę żelaza (III wiek p.n.e.-V wiek n.e.), ze śladami wykorzystania ognia oraz pierwszymi, niewielkimi uprawami zbóż oraz hodowlą zwierząt. Wykopaliska archeologiczne uzupełniły te dane o dalsze szczegóły. Na terenie Polany Berezowo odkryta została osada kultury ceramiki kreskowanej ze śladami produkcji metalurgicznej, datowana na przełom er (Samojlik 2007), zaś w Uroczysku Wielka Kletna, położonym na terenie dzisiejszego Białowieskiego Parku Narodowego, zbadano cmentarzysko kultury wielbarskiej datowane na III-V wiek n.e. (Krasnodębski i in. 2008). W Puszczy zidentyfikowano jeszcze co najmniej kilka innych pochodzących z tego okresu stanowisk, które czekają na przebadanie.

(2) Faza druga (V-XVI wiek n.e., obejmująca okres wędrówek ludów, średniowiecze i pierwszą część epoki nowożytnej:), ze spadkiem wskaźników antropogenicznych pomiędzy VI a X stuleciem i ogólnie skromną aktywnością osadniczą i gospodarczą. Badania archeologiczne sugerują, iż w okresie wędrówek ludów osadnictwo w Puszczy, choć osłabione, było obecne (Krasnodębski, inf. ustna). Wyraźne ślady osadnictwa słowiańskiego na tym terenie pochodzą z VIII-IX wieku, na który wydatowano cmentarzysko w Teremiskach-Dąbrowie (Samojlik 2007, Krasnodębski i in. 2011), zaś druga faza osadnictwa średniowiecznego datowana jest na XI-XIII stulecie. Na ten drugi okres wydatowane zostało cmentarzysko w Uroczysku Zamczysko (Krasnodębski i in. 2005) oraz towarzysząca mu osada w Uroczysku Obołonie (Krasnodębski, inf. ustna). Podobnie jak w przypadku fazy starożytnej, także kilka stanowisk średniowiecznych czeka na dokładniejsze badania.

Koniec tej fazy, czyli późne średniowiecze i pierwsza część epoki nowożytnej, to okres, dla którego dostępne są już źródła pisane. Puszcza była wówczas tradycyjnie wotczyną – dziedziczną własnością wielkich książąt litewskich (Sahanowicz 2002). Po zawarciu unii polsko-litewskiej w 1386 roku Puszcza Białowieska stała się puszczą królewską. Jej główną funkcją gospodarczą przez cztery następne stulecia było służenie za monarsze łowisko, jednak same łowy królewskie odbywały się w niej stosunkowo rzadko, średnio raz na kilkanaście lat (Samojlik 2006). Ich wpływ na stan zwierzyny i samą Puszczę był zapewne niewielki – o wiele ważniejsza była ochrona, jaką królewskie łowisko otaczał zastęp osoczników, łowców, strzelców, strażników i leśników, osiedlonych we wsiach rozlokowanych na granicy lasu. Na terenie Puszczy zakazane było osadnictwo, wyrąb drewna na sprzedaż i jakiekolwiek inne, poza królewskimi, polowania (Hedemann 1939). Nie oznaczało to jednak zamknięcia jej przed lokalną ludnością, która na podstawie tzw. praw wchodowych mogła użytkować ściśle określone fragmenty Puszczy w celu koszenia leśnych łąk (sianożęcia), zakładania barci (bartnictwo), łowienia ryb w przepływających przez nią rzekach czy wypasu bydła na śródleśnych polanach (Samojlik i Jędrzejewska 2004, Samojlik 2005A). Na potrzeby monarszych polowań wybudowano w uroczysku Stara Białowieża w centrum Puszczy dwór łowiecki z towarzyszącą mu osadą służebną – był to jedyny wyjątek od zakazu tworzenia osad wewnątrz lasu (Samojlik 2007).

(3) Faza trzecia (nowożytna: XVII i XVIII wiek) w danych palinologicznych odznacza się wzrostem wskaźników aktywności człowieka, wyraźnym spadkiem udziału dębu, grabu i lipy oraz znaczną proporcją wskaźników obecności ognia w lesie, wskazującą na częste, najprawdopodobniej kontrolowane przez człowieka pożary. Źródła pisane z tego okresu przynoszą wyjaśnienie tego procesu – do Puszczy, od 1589 roku włączonej do dóbr stołowych, z których dochody przeznaczone były na utrzymanie dworu królewskiego, wprowadzono bardziej inwazyjne, a zarazem dochodowe, sposoby użytkowania: wypalanie potażu, smoły, dziegciu oraz węgla drzewnego. Badania nad historią pożarów w Puszczy wykazały, iż w tym okresie wystąpiły tu częste, niewielkie obszarowo i niezbyt intensywne pożary, najprawdopodobniej związane z wyżej wymienionymi aktywnościami oraz z bartnictwem (Niklasson i in. 2010). Dwór królewski, przeniesiony w końcu XVI wieku na teren dzisiejszej wsi Białowieża, został zniszczony podczas serii konfliktów zbrojnych drugiej połowy XVII stulecia (Samojlik i in. 2014). Nowy dwór wybudowano już w wieku XVIII (Samojlik 2005B). W drugiej połowie XVIII wieku, pod zarządem Antoniego Tyzenhauza, wprowadzono pierwsze próby komercyjnych wyrębów, wtedy też po raz pierwszy zezwolono na założenie niewielkich osad wewnątrz Puszczy na potrzeby sprowadzonych tu budników wypalających towary leśne (Hedemann 1939, Samojlik 2007).

(4) Faza czwarta, od schyłku XVIII wieku do połowy wieku XX. W danych palinologicznych początkowo widoczny jest wzrost udziału pyłku roślin uprawnych i chwastów polnych, związany z rozwojem nowych osad na terenie Puszczy, w XIX wieku odznacza się spadek wskaźników pożarów, zaś w XX wieku następuje spadek wskaźników działalności rolniczej. Według danych historycznych, w pierwszych latach po trzecim rozbiorze Rzeczypospolitej carska administracja pozbawiła Puszczę Białowieską ochrony (czego efektem było wycięcie jednej z trzynastu części – tzw. straży, na które była wówczas podzielona), jednak ze względu na obecność żubrów decyzję tę cofnięto w 1802 roku. W Puszczy wprowadzono ścisłą ochronę przeciwpożarową i zakazano wypalania smoły i innych produktów. Wzrastający napór osadnictwa na obrzeżach sprawił, że podejmowane przez administrację carską próby wykluczenia tradycyjnych form użytkowania, np. wypasu bydła, okazały się nieskuteczne (Samojlik i in. 2016), zaś w samej Puszczy wzrósł udział terenów otwartych (Mikusińska i in. 2013). Ze względu na ogromne ilości martwego drewna, brak dobrych szlaków komunikacyjnych i niespławność rzek, administracji carskiej nie udało się zrealizować planów wprowadzenia nowoczesnej gospodarki leśnej (Daszkiewicz i in. 2012). Od pierwszego polowania carskiego w 1860 roku Puszcza weszła w sferę zainteresowań dworu i przekształcona została w carskie łowisko, z ograniczoną eksploatacją zasobów drzewnych (Daszkiewicz i in. 2012). Wstępne eksperymenty ze sztucznymi nasadzeniami przeprowadzono w końcu XIX wieku (Więcko 1984). Po raz pierwszy skuteczną, masową i rabunkową eksploatację zasobów drzewnych wprowadziły dopiero wojska niemieckie podczas I wojny światowej, w 1915 roku. Po wojnie, w 1921 roku, dla ochrony najlepiej zachowanych i najcenniejszych fragmentów Puszczy powstał pierwszy rezerwat, przekształcony później w Białowieski Park Narodowy (Więcko 1984).

(5) Faza piąta, czyli dalsza historia Puszczy od mniej więcej połowy XX wieku, jest już w miarę dobrze poznana, a wytyczona w latach 20-tych XX wieku dwutorowość jej dziejów (ochrona Białowieskiego Parku Narodowego i rezerwatów oraz gospodarka leśna na pozostałym terenie) jest aktualna do dziś.

Puszcza nigdy nie została zniszczona         

Dane palinologiczne, archeologiczne i historyczne wskazują na unikalny w skali Europy stopień zachowania środowiska Puszczy Białowieskiej pomimo wielowiekowej obecności człowieka na tym terenie. Ciągłość kompleksu leśnego Puszczy nigdy nie została istotnie naruszona. Zarówno starożytne, jak i wczesnośredniowieczne osadnictwo było efemeryczne, rozrzucone przestrzennie i chronologicznie, umożliwiając całkowitą regenerację lasów po ustąpieniu presji osadniczej. W okresie nowożytnym (XVI-XVIII wiek) wpływ człowieka na środowisko przyrodnicze był znacznie słabszy w porównaniu z większością innych obszarów Polski i reszty Europy; charakteryzował się niewielkim przyrostem powierzchni odlesionych oraz ograniczonym rozwojem rolnictwa. Otoczenie Puszczy królewską ochroną już u schyłku XVI wieku pozwoliło na zachowanie jej w doskonałym stanie i uniknięcie losu puszcz sąsiednich – Bielskiej, Kamienieckiej, Tokarzewskiej, Pużyckiej czy Puszczy Narewka, które znane są już tylko z historycznych dokumentów. Aż do końca XVIII wieku wprowadzone do Puszczy Białowieskiej główne sposoby gospodarowania, czyli niewielkie uprawy, wypas zwierząt hodowlanych, lokalne pozyskiwanie i przetwórstwo surowców leśnych oraz miejscowe kontrolowane wypalanie, nie stały na przeszkodzie naturalnym procesom sukcesji i regeneracji drzewostanu i nie zaburzyły ciągłości siedlisk leśnych. Szacunkowo, pod koniec XVIII wieku 60% terenów Puszczy pokrytych było lasem nie noszącym śladów działalności ludzkiej (Samojlik i in. 2013).

Związek człowieka z Puszczą, od starożytności do współczesności, powinien być przedmiotem dalszych interdyscyplinarnych badań.

Tomasz Samojlik

—

Dr Tomasz Samojlik jest adiunktem w Instytucie Biologii Ssaków Polskiej Akademii Nauk w Białowieży, specjalizującym się w historii przyrodniczej – badaniach mających na celu odtworzenie historii przemian środowiska przyrodniczego, ze szczególnym uwzględnieniem roli człowieka w tych przemianach.

---

Literatura

Daszkiewicz P., Samojlik T., Jędrzejewska B. 2012. Puszcza Białowieska w pracach przyrodników i podróżników 1831-1863. Wydawnictwo Naukowe Semper, Warszawa: 1-208.

Hedemann O. 1939. Dzieje Puszczy Białowieskiej w Polsce przedrozbiorowej (w okresie do 1798 roku). Instytut Badawczy Lasów Państwowych, Rozprawy i Sprawozdania Seria A, Nr 41. Warszawa: 1-310.

Krasnodębski D., Samojlik T., Olczak H., Jędrzejewska B. 2005. Cmentarzysko wczesnośredniowieczne w Uroczysku Zamczysko w Puszczy Białowieskiej. Sprawozdania Archeologiczne 57: 555-583.

Krasnodębski D., Dulinicz M., Samojlik T., Olczak H., Jędrzejewska B. 2008. Cmentarzysko ciałopalne kultury wielbarskiej w Uroczysku Wielka Kletna (Białowieski Park Narodowy, woj. podlaskie). Wiadomości Archeologiczne 60: 361-376.

Krasnodębski D., Olczak H., Samojlik T. 2011. Wczesnośredniowieczne cmentarzyska Puszczy Białowieskiej. W: „In silvis, campis… et urbe” średniowieczny obrządek pogrzebowy na pograniczu polsko-ruskim. Red. Cygan S., Glinianowicz M., Kotowicz P. Instytut Archeologii Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów-Sanok: 144-174.

Latałowa M., Zimny M., Jędrzejewska B., Samojlik T. 2015. Białowieża Primeval Forest: A 2000-year Interplay of Environmental and Cultural Forces in Europe’s Best Preserved Temperate Woodland [In: Kirby K., Watkins C. (eds.) Europe’s Changing Woods and Forests: From Wildwood to Managed Landscapes] CABI: 243-264.

Latałowa M., Zimny M., Pędziszewska A., Kupryjanowicz M. 2016. Postglacjalna historia Puszczy Białowieskiej – roślinność, klimat i działalność człowieka. Parki Narodowe i Rezerwaty Przyrody 35(1): 3-49.

Mikusińska A., Zawadzka B., Samojlik T., Jędrzejewska B. & Mikusiński, G. 2013. Quantifying landscape change during the last two centuries in Białowieża Primeval Forest. – Applied Vegetation Science 16: 217-226.

Niklasson M., Zin E., Zielonka T., Feijen M., Korczyk A. F., Churski M., Samojlik T., Jędrzejewska B., Gutowski J. M., Brzeziecki B. 2010. A 350-year tree-ring fire record from Białowieża Primeval Forest, Poland: implications for Central European lowland fire history. Journal of Ecology 98(6): 1319-1329.

Sahanowicz H. 2002. Historia Białorusi od czasów najdawniejszych do końca XVIII wieku. Instytut Europy Środkowo-Wschodniej, Lublin: 1-411.

Samojlik T. (red.) 2005A. Ochrona i łowy. Puszcza Białowieska w czasach królewskich. Zakład Badania Ssaków PAN, Białowieża: 1-90.

Samojlik T. 2005B. Stanisław August Poniatowski w Puszczy Białowieskiej (30 sierpnia – 2 września 1784 roku). Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 53(1): 35-52.

Samojlik T. 2006. Łowy i inne pobyty królów polskich i wielkich książąt litewskich w Puszczy Białowieskiej w XV-XVI wieku. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 54(3-4): 293-305.

Samojlik T. 2007. Antropogenne przemiany środowiska Puszczy Białowieskiej do końca XVIII wieku. Praca doktorska, Białowieża-Kraków

Samojlik T., Jędrzejewska B. 2004. Użytkowanie Puszczy Białowieskiej w czasach Jagiellonów i jego ślady we współczesnym środowisku leśnym. Sylwan 148(11): 37-50.

Samojlik T., Rotherham I., Jędrzejewska B. 2013. Quantifying historic human impacts on forest environments: a case study in Białowieża Forest, Poland. Environmental History 18(3): 576-602.

Samojlik T., Jędrzejewska B., Krasnodębski D., Olczak H. 2014. Dwór łowiecki Wazów w Białowieży w świetle dokumentów źródłowych i badań archeologicznych. Kwartalnik Historii Kultury Materialnej 62 (1): 73-90.

Samojlik T., Fedotova A., Kuijper D. P. J. 2016. Transition from traditional to modern forest management shaped the spatial extent of cattle pasturing in Białowieża Primeval Forest in the nineteenth and twentieth centuries. Ambio 45(8): 904-918.

Więcko E. 1984. Puszcza Białowieska. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa: 1-309.