Poławiacze pereł: badania w dolinach rzecznych

Świat nieuchronnie się zmienia. Przekształcenia, których dokonuje człowiek, sprawiają, że na Ziemi pozostaje coraz mniej przestrzeni dla pozostałych stworzeń/organizmów. Do czynników najbardziej negatywnie wpływających na różnorodność biologiczną należą zanikanie oraz fragmentacja naturalnych i półnaturalnych siedlisk. Małe, izolowane fragmenty siedlisk są w stanie pomieścić jedynie niestabilne populacje i małe zespoły gatunków, w znacznym stopniu narażone na losowe procesy.

Naturalne doliny rzeczne są jedną z najważniejszych ostoi dzikiej fauny i flory. Istniejąc na styku środowisk – lądowego i wodnego, zmieniając się dynamicznie wskutek okresowego wzbierania i opadania wód, stanowią unikalne siedlisko dla wielu gatunków. Ich liniowy charakter sprawia, że zwiększają łączność między fragmentami siedlisk, stanowiąc naturalne korytarze migracyjne dla wielu gatunków. Rzeczne doliny i ich mieszkańcy pełnią także wiele ważnych funkcji dla nas, ludzi: m.in. gromadzą wodę zapobiegając suszom, łagodzą skutki powodzi, współtworzą glebę, dostarczają nam wody pitnej i oczyszczają ją z zanieczyszczeń, a także zapewniają miejsca do odpoczynku i kontaktu z naturą. Obecność niezniszczonych siedlisk rzecznych sprawia więc, że również jakość życia człowieka jest lepsza.

Niestety, siedliska dolin rzecznych są obecnie jednym z najbardziej zagrożonych ekosystemów. Zagrożenia obejmują różnego typu przekształcenia związane m.in. z tzw. pracami utrzymaniowymi oraz planami wprowadzenia transportu towarów rzekami. Z reguły działania te sprowadzają się do wycinania lasów łęgowych (nadrzecznych, bogatych w liczne gatunki siedlisk), regulacji brzegów, budowy i utwardzania wałów, a także budowy przegród i progów wodnych uniemożliwiających migrację ryb. Ma to szereg negatywnych konsekwencji, nie tylko z punktu widzenia ochrony przyrody i krajobrazu, ale również – z perspektywy bezpieczeństwa przeciwpowodziowego.

Jednym z czynników ograniczających możliwość efektywnej ochrony dolin rzecznych jest niedostateczne rozpoznanie ich walorów przyrodniczych. Dobrym wskaźnikiem najlepiej zachowanych fragmentów dolin rzecznych, wymagających szczególnej troski i ochrony, są m.in. niektóre gatunki ptaków – ich obecność może być argumentem pozwalającym na ochronę rzek. W wielu wypadkach brak jest jednak aktualnej wiedzy o stanie zachowania rzecznych ekosystemów i rozmieszczeniu ptaków w ich dolinach.

W celu poprawy stanu wiedzy i objęcia ochroną najcenniejszych fragmentów dolin rzecznych, Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne planuje przeprowadzić inwentaryzację ponad 300 km koryt rzecznych (dokonywaną w ramach spływów), a także ponad 100 zbiorników wodnych (głównie starorzeczy), zlokalizowanych w dolinach rzecznych Małopolski. Kontrole wykonają wolontariusze MTO. W ramach projektu spośród badanych dolin rzecznych zostaną wyłowione „perły” – czyli minimum 5 najcenniejszych przyrodniczo lokalizacji, dla których przygotowana zostanie dokumentacja potrzebna do objęcia ich ochroną w formie rezerwatów, przesłana następnie do właściwej Regionalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska. Pozostałe dane zasilą bazę obserwacji MTO, wspomagając przygotowanie Atlasu ptaków lęgowych i w konsekwencji długoterminową ochronę rzek w regionie.

Aby możliwa była realizacja projektu, MTO rozpoczęło zbiórkę pieniędzy na pokrycie jego kosztów (16 tys. zł), związanych głównie z pracami terenowymi i przygotowaniem dokumentacji. Projekt można wesprzeć tutaj.

Nie pozwólmy by doliny rzeczne podzieliły los perłoródki rzecznej…

Joanna Kajzer-Bonk i Kazimierz Walasz

___________________________________________________________________

dr Joanna Kajzer–Bonk pracuje na Wydziale Biologii UJ, bada wpływ człowieka na różnorodność biotyczną i opracowuje metody ochrony cennych przyrodniczo siedlisk. Jest również sekretarzem MTO oraz koordynatorką i realizatorką projektów edukacyjnych, m.in. przewodnika „Oswajamy przyrodę miasta i okolic. Rodzinne spacery edukacyjne po nieużytkach i dzikiej przyrodzie Krakowa.”.

dr Kazimierz Walasz jest wieloletnim działaczem na rzecz ochrony gatunków i cennych przyrodniczo siedlisk, autorem kilku książek i wielu opracowań poświęconych poznaniu i ochronie polskiej przyrody, a także założycielem i prezesem MTO.

Małopolskie Towarzystwo Ornitologiczne działa nieprzerwanie od 36 lat, promując zainteresowania przyrodnicze w społeczeństwie, koordynując sieć ornitologów-wolontariuszy, dzięki pracy których zebrano i opublikowano pierwsze w Polsce atlasy występowania ptaków lęgowych i zimujących w Polsce. Dzięki MTO powstały na obszarze Polski południowo-wschodniej pierwsze obszary Natura 2000, chroniące najbogatsze ptasie ostoje. MTO zaproponowało do ochrony w formie użytków ekologicznych prawie 50 terenów w Krakowie. Dzięki staraniom MTO powstał w Polsce system ochrony ptaków i nietoperzy zasiedlających budynki. MTO interweniuje w sytuacjach degradacji środowiska, działa na rzecz ochrony cennych pod względem przyrodniczym terenów, organizuje zjazdy ornitologów, realizuje programy edukacyjne i prelekcje dla młodzieży szkolnej. Sprawia to, że w społeczeństwie wzrasta zrozumienie procesów przyrodniczych i konieczności ochrony siedlisk.