Musimy zmienić nasz sposób życia na Ziemi – alarmuje Raport Specjalny ONZ

Posted w dniu 20 sierpnia 2019

Na przełomie kwietnia i maja br. podczas sesji plenarnej w Paryżu zaprezentowano główne wnioski ze specjalnego raportu Międzyrządowej Platformy ds. Różnorodności Biologicznej i Usług Ekosystemowych (ang. Intergovernmental Science-Policy Platform on Biodiversity and Ecosystem Services, IPBES). IPBES zostało powołane w 2012 roku, aby zapewnić platformę współpracy pomiędzy światem nauki i polityki, służącą celom długofalowym, takim jak zachowanie bioróżnorodności, zrównoważony rozwój i zapewnienie dobrostanu ludzkości. Jako obserwatorzy w IPBES uczestniczą organizacje pozarządowe, eksperci akademiccy, przedstawiciele społeczności lokalnych i sektora prywatnego – w sumie kilka tysięcy osób. Na zlecenie ONZ 145 specjalistów z 50 krajów opisało obecny stan naszej planety, wykorzystując ku temu około 15 tys. naukowych i rządowych tekstów źródłowych, posiłkując się wiedzą kolejnych 310 ekspertów zewnętrznych i relacjami lokalnych mieszkańców różnych regionów świata. Raport opisuje zmiany, które nastąpiły w środowisku w ciągu ostatnich 50 lat i jest to najszersze sprawozdanie nt. wpływu wzrostu gospodarczego na przyrodę i środowisko życia człowieka, jakie dotychczas powstało.

Wnioski płynące z raportu są alarmujące – tempo wymierania gatunków na Ziemi przyspiesza, ukazując niewystarczający zasięg działań podjętych dla ochrony przyrody. Utrzymanie się takiej sytuacji w dalszej perspektywie może zagrozić również przeżyciu naszego gatunku, zależnemu od funkcjonowania biosfery. Jak podkreślił Sir Robert Watson, przewodniczący IPBES, „Jako ludzkość podkopujemy fundamenty, na których opiera się nasza gospodarka, środki do życia, bezpieczeństwo żywnościowe, zdrowie i jakość życia”. Dodał on, że tylko natychmiastowe podjęcie działań o charakterze systemowym może zatrzymać obserwowany proces i uchronić nasze środowisko życia od ostatecznego wyniszczenia.

(38-stronicowe streszczenie raportu dostępne jest tutaj; krótszy wyciąg informacji dla mediów – tutaj)

ŻYCIE NA KREDYT

W opracowaniu czytamy m.in., iż w większości miejsc na Ziemi ludzie mają obecnie dostęp do większej ilości żywności, energii i materiałów niż kiedykolwiek dotąd. Kosztem tego jest jednak coraz bardziej ograniczona zdolność przyrody do dalszego zaspokajania naszych potrzeb w przyszłości. Innymi słowy – żyjemy na kredyt, którego nie będzie z czego spłacić. Większość dóbr, które ludzie zawdzięczają naturze jest nie w pełni odnawialna, część zaś jest całkowicie nieodnawialna. Z potencjału natury czerpiemy w praktycznie wszystkich dziedzinach naszego życia i gospodarki, wliczając m.in. wytwarzanie energii, produkcja pożywienia, lekarstw oraz materiałów, wykorzystywanych w celu zapewnienia sobie dobrostanu fizycznego i rozwoju kultury. Poprzez procesy ekologiczne i ewolucyjne biosfera utrzymuje jakość powietrza, wody i gleby – zasobów, od których zależy zdrowie i życie ludzi. Reguluje klimat i krążenie wody na Ziemi, kontroluje szkodniki i proces zapylania roślin oraz zmniejsza dotkliwość naturalnych zagrożeń. Jej ogromne znaczenie obrazują wyliczenia, z których wynika, że ponad 75% odmian roślin uprawianych na świecie jest uzależniona od zapylania przez zwierzęta (w tym uprawy owoców, warzyw, kawy, kakao i migdałów), zaś ekosystemy morskie i lądowe, będące wyłącznymi pochłaniaczami antropogenicznych emisji dwutlenku węgla, rocznie wiążą w sumie 5,6 gigaton dwutlenku węgla (odpowiednik 60% globalnej emisji spowodowanej przez człowieka). Przyroda odgrywa również rolę w niematerialnych aspektach naszego życia – nauce, kulturze, psychologii. Jej różnorodność wspiera ludzką zdolność wyboru alternatywnych rozwiązań w obliczu niepewnej przyszłości. Będąc źródłem inspiracji i uczestnicząc w różnego typu doświadczeniach (np. budowania poczucia miejsca i relacji z krajobrazem, tożsamości), natura wpływa na jakość życia i integralność kulturową, których wartość jest nienamacalna i trudna do oszacowania. Tymczasem obecnie, biosfera, od której zależy nasze życie, zmienia się w niespotykanym stopniu we wszystkich skalach przestrzennych. Różnorodność biologiczna – na poziomie populacji, gatunków i ekosystemów – spada szybciej niż kiedykolwiek w historii ludzkości.

WYBRANE USTALENIA RAPORTU

Ogólne:

Najważniejsze bezpośrednie przyczyny utraty bioróżnorodności i pozostałych zmian w biosferze to: (i) zmiany w użytkowaniu lądów i mórz, (ii) bezpośrednia eksploatacja (zbiór, wycinka, polowania, rybołówstwo), (iii) zmiany klimatu, (iv) zanieczyszczenia i (v) inwazyjne gatunki obce. Te 5 bezpośrednich czynników wynika z kolei z szeregu przyczyn pośrednich, związanych z systemami wartości i zachowań, takich jak charakter produkcji i konsumpcji, dynamika populacji ludzkiej, handel, rozwój technologii, czy lokalne i globalne systemy zarządzania.
Około 60 miliardów ton: tyle zasobów (odnawialnych i nieodnawialnych) pozyskuje się rocznie na świecie; wzrost niemal o 100% od 1980r.
15%: średni wzrost (per capita) zużycia dóbr materialnych od 1980 r.
75%: odsetek środowiska lądowego „poważnie zmodyfikowanego” wskutek działalności ludzi (66% dla obszarów morskich).

Wymieranie roślin i zwierząt

Około 25%: średnia frakcja gatunków zagrożonych wymarciem w tych grupach roślin i zwierząt, które zostały pod tym względem przebadane – pośrednio sugeruje to, iż w sumie około 1 mln gatunków gatunków jest zagrożonych wyginięciem (z czego wiele w ciągu najbliższych dziesięcioleci), jeśli nie zahamujemy procesów prowadzących do wymierania.
Ponad 500 000 (około 9%): liczba gatunków lądowych dotkniętych utratą siedlisk w stopniu uniemożliwiającym – jeśli siedliska nie zostaną odtworzone – ich długoterminowe przetrwanie.
Co najmniej 680: liczba gatunków kręgowców, które wyginęły w wyniku działalności ludzi w ciągu ostatnich 500 lat.
Między kilkadziesiąt a kilkaset: tyle razy obecne tempo wymierania przewyższa średnią z ostatnich 10 mln lat.
Ponad 20%: o tyle spadła średnia liczba osobników w ich naturalnym środowisku w większości lądowych biomów, przy czym zmiana następowała głównie od roku 1900.
70%: wzrost liczby obcych inwazyjnych gatunków od 1970 r. w 21 krajach.
47%: odsetek lądowych ssaków nielatających, na których rozmieszczenie wpłynęło negatywnie ocieplenie klimatu (23% w przypadku ptaków).

Rolnictwo i żywność

Ekspansja rolnictwa, postępująca głównie kosztem lasów, mokradeł i obszarów trawiastych, jest najbardziej rozpowszechnioną formą zmian w użytkowaniu obszarów lądowych.
25%: odsetek powierzchni lądów (nie licząc obszarów pokrytych lodem) przeznaczonej pod wypas zwierząt.
Co najmniej 33%: odsetek całkowitej powierzchni lądów przeznaczony pod pozyskiwanie żywności (produkty roślinne spożywane przez człowieka i pasza dla zwierząt).
Około 75%: frakcja zasobów wód słodkich zużywana na potrzeby rolnictwa
300%: wzrost produkcji rolnej od 1970r.
23%: frakcja powierzchni lądów, gdzie produktywność spadła na skutek degradacji gleby.
Około 30%: odsetek upraw wyhodowanych przez niewielkie (<2 ha) gospodarstwa rolne, zajmujące łącznie około 25% wszystkich obszarów rolniczych i zazwyczaj utrzymujące wysoką agro-bioróżnorodność.
100 miliardów dolarów: szacunkowa pomoc publiczna krajów OECD dla rolnictwa, które jest potencjalnie szkodliwe dla środowiska.
Ponadto:

Znikają lokalne odmiany roślin i rasy zwierząt hodowanych przez człowieka. Dzieje się tak pomimo podejmowanych wysiłków lokalnych społeczności. W dodatku, wiele spośród roślin spokrewnionych z odmianami uprawnymi, a występujących dziko w naturze, nie ma zapewnionej należytej ochrony pomimo, iż mają duże znaczenie długoterminowe dla bezpieczeństwa żywnościowego. Z kolei status ochronny dziko żyjących krewniaków udomowionych ptaków i ssaków pogarsza się. Zmniejszanie się różnorodności zwierząt hodowlanych, a także roślin uprawnych oraz spokrewnionych z nimi roślin występujących dziko w naturze oznacza, że agroekosystemy są mniej odporne na przyszłe zmiany klimatu, ataki szkodników i patogenów.

Oceany i rybołówstwo

Co najmniej 55%: powierzchnia oceanów wykorzystywana na przemysłowe rybołówstwo.
33%: odsetek zasobów ryb morskich poławianych w roku 2015 w sposób naruszający równowagę ekologiczną, kolejne 60% było poławiane na granicy takiej równowagi.
3-25%: przewidywany spadek biomasy ryb do końca stulecia, odpowiednio w przypadku niskiego i wysokiego stopnia ocieplenia klimatu.
33%: szacunkowy odsetek ryb, których połów odbył się w roku 2011 w sposób nielegalny, niezarejestrowany lub nieuregulowany.
Około 50%: utrata raf koralowych od lat 70 XIX wieku.
100-300 milionów: tyle ludzi żyjących w strefach nadmorskich narażonych jest na straty z powodu utraty naturalnej ochrony wybrzeża.
>245 000 km² (jest to więcej niż powierzchnia Wielkiej Brytanii): łączna powierzchnia obszarów martwych (ang. dead zones) w przybrzeżnych strefach oceanów, powstałych na skutek dopływu nawozów sztucznych.

Lasy

45%: wzrost produkcji drewna od 1970r. (4 miliardy m³).
50%: ekspansja rolnicza, która zaszła kosztem lasów.
7% (>500 km² ): zmniejszenie się powierzchni lasów nienaruszonych działalnością człowieka w latach 2000-2013 w krajach rozwiniętych i rozwijających się.
10-15% (do 50% w pewnych rejonach): zasoby drewna na świecie dostarczane z nielegalnych źródeł.

Urbanizacja, rozwój i kwestie socjoekonomiczne

Ponad 100%: wzrost powierzchni zurbanizowanych od roku 1992.
25 mln km: długość nowych dróg utwardzonych, których powstanie jest przewidywane do roku 2050, z czego 90% dotyczy krajów słabiej rozwiniętych i rozwijających się.
105%: wzrost populacji ludzi od roku 1970 (z 3,7 miliarda do 7,6 miliarda; przyrost rozłożony nierównomiernie pomiędzy państwami i regionami.
1 do 50: produkcja krajowa brutto per capita w krajach najsłabiej rozwiniętych w stosunku do krajów rozwiniętych.
Ponad 2 500: liczba toczących się obecnie konfliktów, których przedmiotem jest dostęp do paliw kopalnych, wody i jedzenia.
Ponad 1 000: liczba aktywistów i dziennikarzy działających na rzecz ochrony przyrody, zabitych w latach 2002 – 2013.

Zdrowie

70%: odsetek stosowanych leków przeciwnowotworowych, które mają pochodzenie naturalne lub których powstanie było inspirowane związkami pochodzenia naturalnego.
40%: odsetek ludzkości, który nie ma dostępu do czystej wody pitnej.
Ponad 80%: frakcja ścieków, która jest uwalniana do środowiska bez oczyszczenia.
300-400 milionów ton: ścieki zawierające metale ciężkie, rozpuszczalniki i inne toksyczne substancje, trafiające rocznie do wód światowych.
10-krotność: wzrost ilości plastikowych śmieci od 1980 r.

Ocieplenie klimatu

Zmiany klimatu to trzecia spośród 5 głównych bezpośrednich przyczyn utraty bioróżnorodności, coraz bardziej przybierająca na znaczeniu i nasilająca wpływ pozostałych 4 czynników na przyrodę, jak również na dobrostan ludzi.
100%: wzrost emisji gazów cieplarnianych od 1980 r. przekładający się na średni wzrost temperatury na Ziemi o 0.7°C.
40%: wzrost śladu węglowego turystyki między 2009 a 2013 r. (do 4,5 gigaton dwutlenku węgla).
16-21 cm: dotychczasowy wzrost poziomu morza od 1900 r.
5.6 gigaton: ilość CO₂ pochłaniana co roku przez morskie i lądowe ekosystemy – wartość ta odpowiada aktualnie 60% globalnej emisji z paliw kopalnych.
345 miliardów dolarów: kwota dotacji wydawanych na świecie na paliwa kopalne (zaś całkowite koszty związane z wykorzystaniem paliw kopalnych wynoszą około 5 bilionów dolarów). 52% dotacji przeznaczana jest na węgiel, około 33% na ropę naftową, a około 10% na gaz ziemny.

CO ROBIĆ? REKOMENDACJE IPBES

Autorzy Raportu przekonują, że możliwe jest połączenie ochrony, odtwarzania i zrównoważonego użytkowania przyrody z realizacją innych kluczowych celów społecznych, takich jak zapewnienie pożywienia, wody, energii, zdrowia i dobrostanu dla wszystkich ludzi, zahamowanie dalszych zmian klimatu oraz adaptacja do tych, które już następują. Niezbędne jest jednak bardzo pilne podjęcie wspólnych wysiłków dla realizacji koniecznych systemowych zmian. Jak je przeprowadzić? W streszczeniu raportu czytamy:

Wskazano szczególnie istotne obszary, w których skupienie wysiłku pozwoli uzyskać wyjątkowo znaczące efekty na drodze ku transformacji w kierunku zrównoważonego rozwoju. Obszarami tymi są: 1) wzorce (idee) dobrego życia, 2) konsumpcja i odpady, 3) wartości i działania, 4) nierówności społeczne, 5) sprawiedliwość i integracja w dziedzinie ochrony przyrody, 6) powiązania ekologiczne między odległymi obszarami, 7) technologie, innowacje i inwestycje, 8) edukacja, pozyskiwanie wiedzy i jej upowszechnianie.

Konieczne są w szczególności:

1) stworzenie wizji życia na wysokim poziomie, które nie pociąga za sobą nienasycownej konsumpcji materialnej;

2) obniżenie całkowitej konsumpcji i wytwarzania odpadów poprzez kontrolowanie wzrostu populacji oraz konsumpcji per capita w sposób zróżnicowany, uwzględniający okoliczności;

3) wyzwolenie w społeczeństwach poczucia odpowiedzialności, aby wypracowały nowe normy niezbędne dla zrównoważonego rozwoju (zwłaszcza w odniesieniu do konsumpcji);

4) zajęcie się nierównościami społecznymi, zwłaszcza dotyczącymi zarobków oraz dyskryminacji ze względu na płeć; nierówności te stoją na przeszkodzie zrównoważonego rozwoju;

5) zapewnienie równego udziału podmiotów (np. państw) w podejmowaniu decyzji dotyczących ochrony przyrody i sprawiedliwy podział korzyści;

6) zwrócenie uwagi na negatywny wpływ lokalnych przedsięwzięć na naturę, a także interakcji socjoekonomiczno-środowiskowych zachodzących na dalszych dystansach (telecoupling), np. wpływ handlu międzynarodowego;

7) zapewnienie, aby innowacje technologiczne i społeczne były przyjazne środowisku;

8) promowanie edukacji i zdobywania wiedzy, a także podtrzymywanie wiedzy zdobytej przez lokalne społeczności, a dotyczącej natury, jej ochrony i zrównoważonego wykorzystania.

Autorzy raportu prezentują również listę zalecanych ścieżek działania dla różnych sektorów ludzkiej działalności i różnych skal (lokalnej, regionalnej, globalnej).

Dla rolnictwa, wśród sugerowanych strategii znalazło się: wspieranie dobrych praktyk agroekologicznych, wielofunkcyjne planowanie i użytkowanie krajobrazu rolniczego (zapewniające jednocześnie bezpieczeństwo żywnościowe, źródła utrzymania dla lokalnych mieszkańców, ochronę gatunków i ekologicznych funkcji terenu), zintegrowane (tj. łączące różne sektory gospodarczo-społecznej działalności) zarządzanie krajobrazem i zasobami wodnymi oraz dbałość o zachowanie różnorodności genów, ras, odmian i gatunków hodowlanych zwierząt i roślin. Autorzy postulują również głębsze zaangażowanie w system produkcji żywności ze strony wszystkich grup interesariuszy (tj. producentów, konsumentów, sektora publicznego, etc.), zapewnienie konsumentom i producentom większej kontroli nad systemem produkcji żywności (m.in. przez transparentność rynku, poprawę systemu dostaw i zwiększenie udziału lokalnej produkcji – co przy okazji wspiera lokalną gospodarkę), a także ograniczenie marnowania żywności.

Odnośnie mórz i oceanów zalecano m.in. zarządzanie łowiskami w sposób bazujący na wiedzy o funkcjonowaniu ekosystemu, przestrzeganie limitów połowów, ograniczenie spływu nieoczyszczonych cieków do morza, zarządzenie morskich obszarów chronionych i ochronę kluczowych morskich obszarów bioróżnorodności.

W przypadku wód słodkich autorzy postulują m.in. zmianę polityki gospodarowania ich zasobami na taką, która zapewni większą współpracę i równość poszczególnych użytkowników, promowanie praktyk redukujących erozję gleb, sedymentację oraz spływ nieoczyszczonych ścieków, a także zwiększenie magazynowania wody.

Z kolei odnośnie obszarów zurbanizowanych podkreślono potrzebę zwiększenia dostępu do miejskich usług (takich jak np. oczyszczanie ścieków) dla uboższych społeczności, a także zapewnienia dużej ilości terenów zielonych w miastach.

Autorzy raportu IPBES zdają sobie sprawę z różnorodności systemów wartości, interesów i poglądów odnośnie przedstawionych zaleceń i sposobów ich realizacji. Jednocześnie są zdania, że dla zatrzymania katastrofalnego w skutkach zniszczenia środowiska i różnorodności życia na Ziemi niezbędne są radykalne i systemowe zmiany. Jako kluczowy element przyszłej, bardziej zrównoważonej polityki określono odejście od dotychczasowego modelu gospodarki opartego na wzroście ekonomicznym i zastąpienie go modelem bardziej długofalowym, w którym priorytetem jest dobrostan ludzi i środowiska.

Opracowały (na podstawie tekstów opublikowanych przez IPBES):

dr Anna Strzeszewska-Potyrała (Instytut Biologii Doświadczalnej PAN)

dr Zofia Prokop (Instytut Nauk o Środowisku, Wydział Biologii UJ, współzałożycielka i koordynatorka Nauki dla Przyrody)

Udostępnij:

3 Trackbacks / Pingbacks