Po co nam torfowiska w miastach?
Aktualnie na terenach miejskich mieszka ponad połowa ludzi na świecie, a przewiduje się, że w 2050 roku będzie to blisko 70% ludności (1). Poprzez życie w mieście i ciągłe w nim przebywanie, stopniowo odsuwamy się od przyrody i przestajemy ją rozumieć. Spacer w parku jest często jedynym kontaktem z naturą. Jednakże poza parkami możemy spotkać w miastach inne ważne ekosystemy – mokradła torfotwórcze, czyli torfowiska. Torfowiska i ich rola w miastach, są często niedostrzegane. Na pierwszy rzut oka niezbyt atrakcyjne, zyskują szczególnie wiosną i latem, kiedy budzi się życie, zaczynają wzrastać rośliny i śpiewać ptaki. Choć żeby zauważyć wartość torfowisk w miastach, potrzeba wiedzy i świadomości. Obserwując podejście do bagien w miastach, można mieć wrażenie, że ich wartość nie jest doceniana i „gospodarowanie” nimi polega głównie na niszczeniu i tak już zanikających wartości (2). Istnieje ogromna potrzeba zmiany społecznego nastawienia do mokradeł, które są naszymi sprzymierzeńcami w walce z globalnym ociepleniem (3).
Torfowiska wzbogacają przyrodę ożywioną w miastach, są ostojami różnorodności biotycznej oraz pełnią rolę edukacyjną (4). W miastach można spotkać różnorodne rodzaje mokradeł (spełniające definicję mokradła wg Konwencji Ramsarskiej), np.: płytkie jeziora, wilgotne łąki, torfowiska, trzcinowiska, olsy, łęgi, itp. Siedliska torfowiskowe posiadają podstawową nadrzędną funkcję – są zbiornikami wody – pomimo że woda często nie przykrywa ich powierzchni (5, 6). Takie wyspy wodne mają ogromne znaczenie dla zwierząt jako źródła wody oraz tworzą wokół swoisty wilgotny mikroklimat. Poprzez większą wilgotność powietrza oraz parowanie (ewapotranspirację) działają ochładzająco, pod warunkiem, że są zachowane w dobrym stanie. Torfowiska są szczególnie ważnymi magazynami węgla, ponieważ gdy są wilgotne, gromadzą materię organiczną pochodzącą z roślin. W efekcie torfowiska są miastach stają się „ogrodami” węgla, gdzie zachodzą procesy ważne dla klimatu (7, 8). Torfowiska w miastach w skali globalnej nie odgrywają tak wyraźnej roli jak ogromne torfowiska syberyjskie (9), jednakże są ważną cegiełką w globalnym bilansie węgla. Stanowią także istotny element zielonej infrastruktury w dynamicznie rozrastających się aglomeracjach (4).
Torfowiska są niezwykłymi archiwami zmian środowiska. W ich osadach zapisana jest historia powstania miast, a także ich rozwój ekonomiczny (10, 11). Osady gromadzące się przez tysiące lat zebrały z otoczenia informacje o wzrastającym i destrukcyjnym wpływie człowieka. W efekcie ekspansji osadnictwa, wiele bagien zostało włączonych w granice miast, szczególnie tych, które związane są z torfowiskami, rzekami i jeziorami. Torfowiska zostały całkowicie wchłonięte przez miasta lub znajdują się na ich obrzeżach. Dzięki rdzeniom pobranym z torfowisk możemy zrekonstruować np. wpływ rozwoju państwa polskiego na przyrodę, rozwój rolnictwa w Wielkopolsce oraz innych regionach (12). Niestety w czasie ostatniego tysiąca lat, a szczególnie ostatnich stuleci, wraz z rosnącą presją człowieka, powierzchnia mokradeł znacznie zmniejszyła się. Torfowiska w miastach są zaśmiecane, odwadniane, zabudowywane, podpalane, a torf był i jest wydobywany w różnorodnych celach. Zanik mokradeł w miastach przyspieszył wraz z ich dynamicznym rozwojem. Są także przykłady przekształcenia torfowisk w lotniska – Kloten (Zürich) i Cointrin (Genewa). Najbardziej spektakularne przykłady pochodzą prawdopodobnie z Królestwa Niderlandów, które położone są w swojej znacznej części na obszarach bagiennych. Niestety pomimo znacznego wzrostu świadomości społecznej niszczenie mokradeł w miastach lub na ich obrzeżach postępuje, zachodzi często w małej skali, krok po kroku. Zdarza się, że wymówką prowadzącą do odwodnienia, eksploatacji torfu (poza samą sprzedażą torfu) jest utworzenie jeziora, pozornej formy retencji, które również potencjalnie może być wykorzystywane do rekreacji przez mieszkańców (Ryc. 1).
Wybierany torf w efekcie emituje zgromadzony przez tysiące lat węgiel podgrzewając atmosferę, a ekosystem torfowiska traci bezpowrotnie swoją funkcję pochłaniacza węgla oraz tworzącą się przez tysiące lat bioróżnorodność, stając się znacznie mniej wartościowym przyrodniczo jeziorem lub pustynią po kopalni torfu (13). W najbardziej skrajnych przypadkach torf jest wybierany, a zagłębienia wcześniej będące torfowiskami wypełniane są piaskiem lub żwirem. Innym problemem są odwadniające rowy melioracyjne, oraz ich regularne oczyszczanie i wykaszanie – nawet w czasie pogłębiającej się suszy (Ryc. 2). Niestety, ciągle wiele miast w Polsce porusza się tą ścieżką, niszcząc wilgotne łąki oraz usuwając biomasę zgromadzoną w bagnach. Są to w większości zmiany, których nie da się już odwrócić. Zniszczeniu ulega nie tylko ekosystem i jego unikatowa różnorodność, ale także spuścizna historyczna regionu, ważne archiwum historii miasta zapisane w osadach biogenicznych. Archiwum, którego, jak spalonej biblioteki, nie da się już zrekonstruować.
Torfowiska wspierają zrównoważoną przyszłość miast. Redukują fale powodziowe, gromadzą wodę z nawalnych opadów, filtrują wodę, absorbują toksyny oraz pestycydy (4). Torfowiska są miejscami z naturalną zielenią, a interakcja mieszkańców z przyrodą wpływa pozytywnie na zdrowie psychiczne mieszkańców. Torfowiska poprawiają jakość powietrza w mieście oraz wpływają na zwiększenie wilgotności powietrza. Szczególnie w obecnym trendzie wzrastających temperatur powietrza oraz coraz częściej pojawiających się fal ciepła (14, 15), ochrona mokradeł w miastach nabiera coraz większego znaczenia, a ich świadoma lub nieświadoma degradacja może być postrzegana jako działanie na niekorzyść mieszkańców miast. Sprawa ochrony mokradeł w miastach staje się coraz poważniejsza, ponieważ są one zbiornikami wody, która to funkcja ma coraz większe znaczenie w perspektywie globalnego ocieplenia (16). Miasta powinny zwiększać wysiłki na rzecz ochrony mokradeł, realizując ich ochronę tj. bezwzględny zakaz naruszania struktury powierzchni oraz restytucję, czyli naprawianie zniszczeń torfowisk poprzez tamowanie rowów melioracyjnych i wykonywanie takich zabiegów ochronnych, które będą wpływać na zachowanie mokradeł w jak najlepszym stanie (Ryc. 3) (13). Dlatego tak ważna jest integracja mokradeł ze strukturą miasta w ramach planowania przestrzennego oraz zaangażowanie mieszkańców w działania na rzecz ochrony mokradeł w kontekście ich ochrony oraz działalności edukacyjnej (17). W warunkach kryzysu ekologicznego oraz bardzo złych prognoz zmian klimatu w przyszłości, wszystkie torfowiska (nie tylko w miastach) powinny podlegać ochronie z powodu unikatowych usług ekosystemowych, które odgrywają istotną rolę dla społeczeństwa. Dotyczy to wszystkich miast, bez względu na wielkość, przy czym miasta mniejsze, zlokalizowane bliżej dzikiej przyrody (18) mogą mieć większe tendencje i możliwości do rozrzutnego zarządzania obszarami mokradeł. Jednakże nie ma opracowań, które ujmowałyby problem degradacji mokradeł w miastach Polski w sposób ilościowy.
Z degradacją mokradeł wiąże się także problem regulacji dolin rzecznych w miastach. Umacnianie brzegów, kanalizacja rzek i strumieni oraz prostowanie ich biegu jest dość powszechne (19). Tutaj także potrzebna jest edukacja w celu ukazania wartości naturalności, ponieważ z pewnością to co jest niszczone (związane z rzekami przybrzeżne torfowiska wraz z florą i fauną), jest ogromną wartością dla miast w kontekście fal ciepła (20). Naturalność rzecznych mokradeł należy poddawać efektywnej ochronie, ponieważ odbudowa poprzednich wartości będzie niemożliwa. Dobrze zachowane torfowiska w miastach staną się indykatorami jakości życia ludzi. Ważne jest, żebyśmy analogicznie nie popełniali błędów takich jak betonowanie rynków miast i pozbawianie ich zieleni, gdzie poza fontanną nie ma wilgoci, którą może dostarczyć park. Torfowiska mają znacznie większe znaczenie i potencjał niż parki, a jednocześnie mogą być z parkami zintegrowane przez rozsądne planowanie przestrzenne miast (21).
Istnienie dobrze zachowanych torfowisk w mieście jest ważne dla zdrowia mieszkańców oraz mikroklimatu. Dlatego powinny być wypracowane odpowiednie zasady ich ochrony dla zrównoważonej przyszłości miast w perspektywie globalnego ocieplenia (4). Obecnie istnieją już mechanizmy zachęcania włodarzy miast do ochrony mokradeł. Jednym z nich jest dokument Framework for Wetland City accreditation of the Ramsar Convention – miasta mogą uzyskać akredytację, która świadczy o mądrym gospodarowaniu mokradłami naturalnymi i antropogenicznymi. Taka akredytacja może mieć bardzo pozytywny oddźwięk społeczny oraz świadczy o odpowiednim kształtowaniu zielonej infrastruktury w miastach. Podczas COP13, Konwencja Ramsarska wyróżniła taką akredytacją 18 miast m.in.: Colombo, Changshu, Amiens i Suncheon. Na stronie internetowej Konwencji Ramsarskiej znajduje się zestaw dokumentów, za pomocą których miasta mogą aplikować o akredytację miasta przyjaznego mokradłom. Warto podkreślić, że torfowiska oraz inne mokradła (te naturalne i sztuczne) są widoczne w przestrzeni polskich miast, są regularnie odwiedzane i wykorzystywane do rekreacji – np. w Warszawie – Jeziorko Czerniakowskie, Park Moczydło, Zakole Wawerskie (propozycja parku bagiennego dla Warszawy – Wiktor Kotowski – informacja ustna), w Krakowie lub w Poznaniu – Rezerwat Żurawiniec, Szachty, mokradła rzeki Zgłowiączki we Włocławku (Ryc. 5), oraz Rezerwat Przyrody Meteoryt Morasko. Istnieje także ogromna potrzeba przeprowadzenia inwentaryzacji mokradeł w miastach oraz badań ich wpływu na mikroklimat – niestety takie dane w Polsce są niedostępne, a poprzez braki w wiedzy i brak odpowiedniej ochrony, woda z mokradeł miejskich (w tym torfowisk) przecieka nam przez palce.
Mariusz Lamentowicz
Prof. dr hab. Mariusz Lamentowicz, jest kierownikiem Pracowni Ekologii Zmian Klimatu, Wydziału Nauk Geograficznych i Geologicznych na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Zajmuje się wpływem zmian klimatu na torfowiska i ameby skorupkowe, a w wolnych chwilach obserwuje ptaki.
Literatura:
1. United Nations (2019) World Urbanization Prospects. Highlights (United Nations, Department of Economic and Social Affairs Population Division, New York).
2. de Jong R et al. (2010) in Changing Climates, Earth Systems and Society. Series: International Year of Planet Earth, ed Dodson J (Springer, Heidelberg), pp 85–121.
3. Gallego-Sala AV et al. (2018) Latitudinal limits to the predicted increase of the peatland carbon sink with warming. Nature Climate Change 8(10):907–913.
4. RAMSAR (2018) Wetlands: essential for a sustainable urban future. Fact Sheet 10
5. Lamentowicz M, Tobolski K, Kowalewska G, Kowalewski G (2003) in Udostępnianie zasobów przyrodniczych Borów Tucholskich poprzez aktywaną edukację ekologiczną – materiały na konferencję naukową 21.11.2003, (Park Narodowy “Bory Tucholskie”, Charzykowy), pp 106–113.
6. Tobolski K (2003) Torfowiska, na przykładzie Ziemi Świeckiej (Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły, Świecie).
7. Yu Z et al. (2011) Peatlands and Their Role in the Global Carbon Cycle. Eos, Transactions American Geophysical Union 92(12):97–98.
8. Gorham E (1991) Northern peatlands – role in the carbon-cycle and probable responses to climatic warming. Ecological Applications 1(2):182–195.
9. Solomeshch AI (2005) in The World’s Largest Wetlands. Ecology and Conservation, eds Fraser LH, Keddy PA pp 11–62.
10. Hildebrandt-Radke I, Makohonienko M (2011) Krajobraz kulturowy Wielkopolski w pradziejach i czasach historycznych: wprowadzenie. Landform Analysis 16:17–19.
11. Makohonienko M (2000) Przyrodnicza historia Gniezna (Homini, Bydgoszcz-Poznań).
12. Czerwiński S et al. (2019) Znaczenie zintegrowanych badań historycznych i paleoekologicznych nad wpływem człowieka na środowisko – przykład torfowiska Kazanie (wschodnia Wielkopolska). Studia Geohistorica 7
13. Joosten H, Clarke D (2002) Wise use of mires and peatlands – background and principles including a framework for decision-making (International Mire Conservation Group and International Peat Society, Saarijärvi, Finland).
14. Della-Marta PM et al. (2007) Summer heat waves over western Europe 1880-2003, their relationship to large-scale forcings and predictability. Climate Dynamics 29(2-3):251–275.
15. IPCC (2014) Climate Change 2014 Synthesis Report.
16. Lenton TM et al. (2019) Climate tipping points—too risky to bet against. Nature
17. Joosten H (2002) Ramsar sites.
18. Ahn C, Schmidt S (2019) Designing Wetlands as an Essential Infrastructural Element for Urban Development in the era of Climate Change. Sustainability 11(7):1920.
19. Palmer MA, Hondula KL, Koch BJ (2014) Ecological Restoration of Streams and Rivers: Shifting Strategies and Shifting Goals. Annual Review of Ecology, Evolution, and Systematics 45(1):247–269.
20. He C et al. (2019) Exploring the mechanisms of heat wave vulnerability at the urban scale based on the application of big data and artificial societies. Environ Int 127:573–583.
21. Ampatzidis P, Kershaw T (2020) A review of the impact of blue space on the urban microclimate. Sci Total Environ 730:139068.
Nauka dla Przyrody 