W kierunku zrównoważonych systemów rolno-żywnościowych w Europie Środkowo-Wschodniej – raport
Jakie powinno być rolnictwo i systemy żywnościowe, by można powiedzieć o nich, że odpowiadają na współczesne potrzeby związane z kryzysem klimatycznym i powiązanymi problemami środowiskowymi? Grupa ekspertek i ekspertów zmierzyła się z tym pytaniem i poddała ocenie plany strategiczne dla wspólnej polityki rolnej oraz projekty planów w dziedzinie energii i klimatu z 11 krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Analiza wykazała, że podejmowane i planowane działania nie są niestety wystarczające. Podsumowujący ją raport [1], opublikowany został w czerwcu 2024 r. na stronach Ecologic Institute.
Emisje z sektorów rolnego i żywnościowego w UE i Europie Środkowo-Wschodniej
Globalny system żywnościowy, na który składa się proces wytwarzania, przetwarzania, transportu i konsumpcji żywności, odpowiada za około 1/3 emisji gazów cieplarnianych [2]. W samej Unii Europejskiej ponad 13% emisji pochodzi tylko z działalności rolniczej [3]. Ale rolnictwo i konsumpcja żywności nie tylko istotnie wpływają na klimat, przyczyniają się również do spadku różnorodności biologicznej czy zanieczyszczenia środowiska. Dlatego coraz więcej stron zgadza się co do tego, że transformacja w kierunku bardziej zrównoważonych systemów rolno-żywnościwych jest nieunikniona. Niestety wnioski z opublikowanego przez Ecologic Institute raportu „Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies” (w jęz. angielskim) [1] dla krajów, które wzięto pod lupę – czyli Bułgarii, Chorwacji, Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Polski, Rumunii, Słowacji, Słowenii i Węgier – są raczej pesymistyczne. Jak wynika z opracowania, by zaradzić wielorakim i wzajemnie powiązanym problemom środowiskowym, za które odpowiada system rolno-żywnościowy, potrzebne są w tym regionie dużo bardziej ambitne rozwiązania niż te, które teraz oferują obowiązujące tu polityki.
Przeprowadzona analiza skupiła się na państwach Europy Środkowo-Wschodniej, które w UE łącznie posiadają około 1/3 gruntów rolnych i odpowiadają za 23% emisji z sektora rolnego. Ocenie poddano obowiązujące plany strategiczne dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023–2027 (dalej PS WPR) oraz projekty planów w dziedzinie energii i klimatu (dalej KPEiK). Te pierwsze to dokumenty, które na poziomie krajów członkowskich UE regulują kształt polityki rolnej i wydatkowanie jej środków. Od zapisów tych planów zależą m.in. szczegółowe wymogi obowiązkowych norm dobrej kultury rolnej oraz zakres dobrowolnych ekoschematów i działań rolno-środowiskowo-klimatycznych. Plany determinują także wysokość płatności rolnych oraz zakres merytoryczny i finansowy wspieranych inwestycji. Natomiast KPEiK określają, w jaki sposób poszczególne kraje uwzględniają w swoich politykach lub zamierzają uwzględnić: efektywność energetyczną, odnawialne źródła energii czy redukcję emisji gazów cieplarnianych. Ponieważ odnoszą się one do działań w różnych sektorach, ich opracowanie wymaga koordynacji ze strony wszystkich departamentów rządowych. W konsekwencji mają pomóc w ocenie tego, jak państwa członkowskie łączą siły, na rzecz transformacji energetycznej i łagodzenia zmiany klimatu w UE.
Wspólna polityka rolna
Analiza obowiązujących we wspomnianych wyżej krajach planów strategicznych dla PS WPR wykazała, że polityka o największym budżecie w UE (ryc. 1) ma ciągle tylko ograniczony pozytywny wpływ na łagodzenie zmiany klimatu i przystosowanie się do niej. Dotychczas wielokrotnie podkreślone zostało, że narzędzie, jakim jest WPR, powinno być zdecydowanie lepiej wykorzystane do wspierania transformacji w sektorach rolnym i żywnościowym, zarówno biorąc pod uwagę całą UE, jak i jej poszczególne kraje członkowskie (np. [4], [5], [6]). Omawiany raport dostarcza kolejnych argumentów za potrzebą istotnej zmiany.
Przedstawione w raporcie zastrzeżenia dotyczą między innymi zakresu ekoschematów i płatności rolno-środowiskowo-klimatycznych oraz przeznaczanych na nie środków. Interwencje te mają na celu zachęcać gospodarstwa rolne do wdrażania praktyk rolniczych, wykraczających poza obowiązkowe standardy (ryc. 2). Wymogi wielu ekoschematów określono jednak tak, że tylko w nieznacznym stopniu wykraczają poza obowiązujące normy dobrej kultury rolnej. Oznacza to, że wydatkowane na nie znaczące środki tylko w niewielkim stopniu przyczyniają się do zwiększenia skali wdrażania prośrodowiskowych praktyk rolniczych. Z drugiej strony finansowanie dużo bardziej ambitnych działań rolno-środowiskowo-klimatycznych pozostaje na niskim poziomie.
Kolejną ważną składową WPR są płatności powiązane z produkcją, które obecnie w krajach Europy Środkowo-Wschodniej wspierają przede wszystkim sektor hodowlany. Dopłaca się w ten sposób do intensywnej produkcji zwierzęcej, która odpowiedzialna jest za wysokie emisje gazów cieplarnianych i zanieczyszczenie środowiska. Tym samym podważa się cel, jakim jest dążenie do zmiany nawyków żywieniowych. Chodzi tu o upowszechnienie tzw. diety planetarnej, która w znacznej części oparta jest na produktach pochodzenia roślinnego. Jest to istotne, między innymi dlatego, że ograniczenie wykorzystania produktów odzwierzęcych pozwoliłoby na wytwarzanie żywności w bezpiecznych dla planety granicach i jednocześnie byłoby bardzo korzystne dla zdrowia ludzi [6].
Warto podkreślić wagę ponownego nawadniania torfowisk i agroleśnictwa. Są to rozwiązania oparte na przyrodzie, kluczowe w zakresie łagodzenia zmiany klimatu (patrz np. ryc. 3), adaptacji do niej, ale i innych korzyści środowiskowych (retencja, wsparcie różnorodności biologicznej, ochrona wód przed zanieczyszczeniami). Niestety w krajach Europy Środkowo-Wschodniej nie poświęca się im obecnie zbyt dużo uwagi. Dla przykładu w polskim PS dla WPR [7] przewidziano zaledwie niewielkie wsparcie dla agroleśnictwa, natomiast ponowne nawadnianie torfowisk, a w szczególności paludikultura (rolnicze wykorzystanie takich ponownie nawodnionych torfowisk), podobnie jak w pozostałych krajach z omawianej jedenastki, nie są wspierane w żaden sposób.
Krajowe plany w dziedzinie energii i klimatu
Jeszcze gorzej wypadła ocena projektów krajowych planów w dziedzinie energii i klimatu (KPEiK). Wynika z niej, że żaden z krajów Europy Środkowo-Wschodniej nie zamierza osiągnąć swoich celów dotyczących redukcji emisji gazów cieplarnianych (GHG), określonych w dwóch ważnych w tym aspekcie unijnych rozporządzeniach:
1) w sprawie wspólnego wysiłku redukcyjnego (określa dla każdego kraju członkowskiego cel redukcji GHG do 2030 r. w następujących sektorach: transport krajowy z wyłączeniem lotnictwa, budynki, rolnictwo, drobny przemysł i odpady);
2) LULUCF (określa przepisy o redukcji emisji i pochłanianiu CO2 w sektorze użytkowania gruntów, zmiany użytkowania gruntów i leśnictwa).
Przyczynia się do tego m.in. to, że w obecnych projektach KPEiK rolnictwo i gospodarka gruntami są brane pod uwagę tylko w niewielkim stopniu. Preferowane są środki techniczne, które przynoszą łatwo mierzalne redukcje emisji GHG, podczas gdy pomija się bardziej kompleksowe podejście, uwzględniające praktyki agroekologiczne, agroleśnictwo, odtwarzanie torfowisk czy zmiany w diecie.
Tylko trzy kraje z omawianej 11 – Litwa, Słowenia, Słowacja – wyznaczyły cele redukcji emisji gazów cieplarnianych dla sektora rolnego w swoich KPEiK. Są to jednocześnie kraje, które mają największą szansę na zbliżenie się do swoich celów redukcyjnych. Projekt polskiego KPEiK [9], który przedstawiony został Komisji Europejskiej dopiero w marcu 2024 r. i, jak dotąd, nie został zatwierdzony, nie zawiera niestety żadnych rozwiązań dla sektora rolnego. W dokumencie czytamy:
Rolnictwo dysponuje ograniczonymi możliwościami redukcji emisji gazów, ze względu na specyfikę procesów biologicznych zachodzących podczas produkcji i strategiczne znaczenie zachowania bezpieczeństwa żywnościowego. Prognozy wskazują, że w Polsce w 2030 r. emisje z rolnictwa osiągną wielkości rzędu 35 tys. kt CO2 ekw., a więc obserwowany będzie niewielki trend wzrostowy emisji w porównaniu z rokiem 2005 (32 tys. kt CO2 ekw.).
Co dalej…
Zamierzeniem autorek i autorów omawianego raportu nie było jednak tylko narzekać. Za cel postawili sobie przedstawienie konkretnych propozycji poprawy sytuacji. Dlatego dokument prezentuje również zbiór rozwiązań koniecznych do realizacji w obszarach rolnym, przetwórstwa żywności i zwyczajów dietetycznych. Już we wstępie opracowania podkreślono konieczność podejścia holistycznego w transformacji systemów rolno-żywnościowych, uwzględniającego:
1) zmianę praktyk rolniczych w kierunku agroekologii i szerokiego wykorzystania rozwiązań opartych na przyrodzie;
2) zmianę diety na taką, która oparta jest przede wszystkim na produktach roślinnych oraz
3) znaczące ograniczenie marnotrawienia żywności.
W odniesieniu do PS WPR, zasugerowano wprowadzenie zmian i uzupełnienia m.in. w zakresie:
- instrumentów degresywnych i ograniczających, zwłaszcza w krajach, w których dominują duże gospodarstwa rolne, prowadzących do bardziej sprawiedliwego podziału środków na rzecz małych i średnich gospodarstw;
- wzmocnienia wymogów dotyczących zdrowia gleby, ochrony trwałych użytków zielonych (łąk i pastwisk), obszarów i elementów wspierających różnorodność biologiczną, czy wreszcie ochrony i odtwarzania torfowisk (warto zwrócić uwagę, że rozwiązania w tym zakresie dla Polski zaproponowane zostały przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków i koalicję Rolnictwo dla Przyrody [10]);
- powiązania dopłat do produkcji zwierzęcej z klarownymi standardami ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt oraz ograniczenie tego typu płatności do zwierząt hodowanych ekstensywnie (taki sposób hodowli wspiera różnorodność biologiczną i zapobiega porzucaniu gruntów rolnych) przy jednoczesnym wycofaniu obecnie obowiązujących płatności powiązanych z produkcją, które trafiają przede wszystkim do dużych, intensywnie zarządzanych ferm.
Z wprowadzeniem zmian nie trzeba czekać na kolejną reformę wspólnej polityki rolnej. Z powodzeniem mogłyby zostać ujęte jeszcze w obecnej perspektywie finansowej (lata 2023–2027). Umożliwiają to unijne przepisy – PS WPR mogą być aktualizowane na bieżąco w zależności od zmieniających się potrzeb czy uwarunkowań.
KPEiK muszą natomiast zostać uzupełnione o cele dotyczące wdrażania praktyk agroekologicznych, agroleśnictwa i nawadniania torfowisk, a także zrównoważonego chowu zwierząt i zrównoważonej konsumpcji żywności. Tylko takie podejście może zapewnić synergię z wszystkimi potrzebami w zakresie środowiska i zdrowia publicznego. Uznano, że jako minimum kraje powinny dążyć do ilościowego określenia potencjału łagodzenia zmiany klimatu interwencji obowiązujących w ramach PS WPR, a także oszacować, jaki potencjał w tym zakresie ma zmiana diety.
Jest się od kogo uczyć
Na samym końcu opracowania zwrócono uwagę na inspirujące przykłady dobrych praktyk w zakresie strategii żywieniowych. Tworzenie takich strategii jest bowiem kluczowe, jeśli chcemy by proponowane podejścia i rozwiązania systemowe miały możliwość zaistnienia w rzeczywistości. Na szczęście, jak piszą autorzy, „nie trzeba wymyślać koła na nowo”. Już teraz istnieją w Europie strategie, z których można zaczerpnąć pomysły gwarantujące sukces w zakresie procesów, treści i konkretnych zaleceń. W raporcie wymieniono kilka takich strategii, a jedną z nich, stworzoną dla Kopenhagi [11], omówiono szczegółowo.
W stolicy i jednocześnie największym mieście Danii prace nad zmianą nawyków żywieniowych jej mieszkańców rozpoczęto z początkiem XXI w. Pierwsze cele dotyczyły przede wszystkim zwiększenia udziału składników pochodzących z produkcji ekologicznej w posiłkach mieszkanek i mieszkańców Kopenhagi. Obecnie w posiłkach serwowanych w stołówkach publicznych – w szkołach, szpitalach, domach opieki czy schroniska dla bezdomnych – składniki ekologiczne stanowią aż 90%! Nie poprzestano jednak na tym. Pomimo tak spektakularnego sukcesu, obowiązująca od 2019 r. strategia zakłada zwiększenie wysiłków na rzecz promocji zrównoważonej diety. Kolejnym celem jest m.in. zmniejszenie o 25% do roku 2025 śladu węglowego posiłków serwowanych w kopenhaskich stołówkach. Pomagają w tym przede wszystkim ograniczenie produktów odzwierzęcych i zmniejszenie marnotrawienia żywności. Wszystkie posiłki muszą być jednocześnie smaczne i odpowiadające wymogom zdrowej i zbilansowanej diety.
Tekst przygotowała Aleksandra Pępkowska-Król na podstawie: Frelih Larsen A., Riedel A., Scheid A., Jägle J., Springer K., Bognar J., Wiltshire J., Freeman D., Crotty F., Kiresiewa Z., Rouillard J., Bibu T., Landgrebe-Trinkunaite R., Malek Z., Pępkowska-Król A., Morkvėnas Ž., Nyárai O., Karoglan S., Hološková A., Zemeckis R., Záhradník M. (2024). Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies. Ecologic Institute, Berlin. ISBN 978-3-937085-37-1
Podobny artykuł opublikowany został na stronie Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków: Czy zmierzamy w kierunku zrównoważonych systemów rolno-żywnościowych? – OTOP
Aleksandra Pępkowska-Król – koordynatorka ds. rolnictwa w Ogólnopolskim Towarzystwie Ochrony Ptaków, gdzie zaangażowana jest w działania na rzecz poprawy unijnych i krajowych polityk powiązanych z ochroną i odtwarzaniem różnorodności biologicznej oraz terenów podmokłych w krajobrazie rolniczym. Uczestniczka międzynarodowej grupy zadaniowej do spraw rolnictwa koordynowanej przez BirdLife Europe and Central Asia, koordynatorka koalicji krajowych organizacji środowiskowych Rolnictwo dla Przyrody.
Recenzja – zespół redakcyjny Nauki dla Przyrody
Bibliografia
[1] Frelih-Larsen A., Riedel A., Scheid A., Jägle J., Springer K., Bognar J., Wiltshire J., Freeman D., Crotty F., Kiresiewa Z., Rouillard J., Bibu T., Landgrebe-Trinkunaite R., Malek Z., Pępkowska-Król A., Morkvėnas Ž., Nyárai O., Karoglan S., Hološková A., Zemeckis R., Záhradník M. 2024. Towards climate friendly and resilient agri-food systems in Central Eastern Europe: the role of agroecological practices, sustainable diets, and holistic policies. Ecologic Institute, Berlin. ISBN 978-3-937085-37-1, cze. 2024. Dostęp on-line: https://www.ecologic.eu/sites/default/files/publication/2024/30012-CEE-agrifood-report-final-web.pdf
[2] Crippa M., Solazzo E., Guizzardi D., Monforti-Ferrario F., Tubiello F. N., Leip A. 2012. Food systems are responsible for a third of global anthropogenic GHG emissions. Nature Food 2 (3): 198–209. doi: 10.1038/s43016-021-00225-9.
[3] Bognar J. I in. 2023. Pricing agricultural emissions and rewarding climate action in the agri-food value chain. Trinomics, Rotterdam, dostęp on-line: https://climate.ec.europa.eu/document/download/996c24d8-9004-4c4e-b637-60b384ae4814_en?filename=Pricing%20agricultural%20emissions%20and%20rewarding%20climate%20action%20in%20the%20agri-food%20value%20chain.pdf
[4] Nemcová T. i Nyssens-James C. 2022. New CAP unpacked… and unfit. BirdLife Europe, EEB, NABU. Dostęp on- na: https://www.birdlife.org/wp-content/uploads/2023/06/CAP-Strategic-Plans-unpacked.and-unfit_Final.pdf
[5] Midler E., Hobeika M., Riedel A., Pagnon J. 2023. Environment and climate assessment of Poland’s CAP Strategic Plan. Policy report, Institute for European Environmental Policy, Ecologic Institute. Dostęp on-line: https://ieep.eu/wp-content/uploads/2023/02/Environment-and-climate-assessment-of-Polands-CAP-Strategic-Plan_IEEP-2023.pdf
[6] Loken B., DeClerck F. 2020. Diets for a Better Future: Rebooting and Reimagining Healthy and Sustainable Food Systems in the G20. EAT. Dostęp on-line: https://eatforum.org/content/uploads/2020/07/Diets-for-a-Better-Future_G20_National-Dietary-Guidelines.pdf
[7] Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, 2023. Plan strategiczny dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023–2027. Wersja 3.2.
[8] Greifswald Mire Centre 2024. The Global Peatland Database. Dostęp on-line: https://www.greifswaldmoor.de/global-peatland-database-en.html
[9] Ministerstwo Klimatu i Środowiska 2024. Krajowy Plan w dziedzinie Energii i Klimatu do 2030 r. (aktualizacja KPEiK z 2019 r.). Projekt z 29.022024. Dostęp on-line: https://www.gov.pl/web/klimat/krajowy-plan-na-rzecz-energii-i-klimatu
[10] Pępkowska-Król A., Krupiński D., Korniluk M., Błaszkowska B. 2023. Ochrona wód i mokradeł w krajobrazie rolniczym. Propozycje zmian polskiego Planu strategicznego dla wspólnej polityki rolnej na lata 2023–2027 w zakresie opartych na przyrodzie praktyk służących ochronie wód, retencji oraz odtwarzaniu terenów podmokłych. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. Dostęp on-line: https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2023/06/Ochrona-wod-i-mokradel-w-krajobrazie-rolniczym.pdf
[11] The City of Copenhagen 2019. The City of Copenhagen Food Strategy. Dostęp on-line: https://maaltider.kk.dk/sites/default/files/2022-06/The%20City%20of%20Copenhagen%20Food%20Strategy%202019.pdf
Nauka dla Przyrody 