Puszcza Białowieska: czym była, czym jest, czym ma być w przyszłości?

Poniższy tekst stanowi streszczenie artykułu „Puszcza Białowieska; czym była, czym jest, czym ma być w przyszłości?” prof. Jerzego Szwagrzyka (Wydział Leśny, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie), opublikowanego na łamach Leśnych Prac Badawczych (Vol. 77(4): 291-295) w grudniu 2016.

---

Puszcza Białowieska, chociaż nie jest jedynym lasem na mapie Polski określanym terminem „puszcza”, ma unikatowy charakter. W odróżnieniu od innych (np. Puszczy Niepołomickiej położonej niedaleko Krakowa i od wieków podlegającej silnej presji człowieka), leży na słabo zaludnionym obszarze; na przestrzeni dziejów miała też małe znaczenie gospodarcze. Te czynniki powodowały, że znajdowała tam schronienie gruba zwierzyna – w tym ostatnie żubry. Do obecnych czasów dotrwały stosunkowo duże obszary, w których można obcować z dziką przyrodą, a nie, jak w przypadku zdecydowanej większości obszarów pozostałych „puszcz”– z lasem gospodarczym.

Nie oznacza to oczywiście, że Puszcza Białowieska była całkowicie pozbawiona wpływu człowieka. Jednak charakter działalności ludzkiej w Puszczy Białowieskiej był inny niż w przeciętnym lesie. Przez wieki głównym sposobem użytkowania były tutaj królewskie polowania; zakładano w również barcie, wypasano bydło, a także pozyskiwano drewno na opał, głównie z martwych drzew. W czasie rozbiorów Puszcza stała się miejscem polowań carskich, wtedy też podzielono ją na oddziały leśne – system leśnych dróg jest w zagospodarowanej części utrzymywany do dziś. Podczas I wojny światowej nastąpiły liczne wyręby, wytępiono także żubry. W okresie międzywojennym Puszcza funkcjonowała jako las gospodarczy, z wyjątkiem małego obszaru (stanowiącego mniej niż 5% jej powierzchni), położonego w widłach rzek Narewki i Hwoźnej, na którym utworzono później pierwszy polski park narodowy.

Puszcza Białowieska nie jest więc lasem „nietkniętym ludzką ręką” – nie jest nim również żaden inny las na Ziemi. Jednak wpływ człowieka na przyrodę w lasach jest stopniowalny. Na jednym końcu skali mamy plantację drzew szybko rosnących, na drugim – las, w którym mimo wszelkich prób nie udaje się znaleźć żadnych śladów działalności człowieka. W Puszczy Białowieskiej wciąż można znaleźć miejsca, w których obecnie ślady ludzkich działań nie są dostrzegalne.

Naturalny las stanowi dynamiczną mozaikę faz wiekowych. Dla zapewnienia ciągłości naturalnych procesów i zachowania wszystkich związanych z lasem gatunków ważne jest to, by w każdym czasie istniały przynajmniej fragmenty nieobjęte gospodarką; w Puszczy Białowieskiej takie enklawy zawsze były. W większości innych lasów europejskich, prowadzona w ostatnich dwóch stuleciach regularna gospodarka leśna doprowadziła do trwałego zastąpienia naturalnej leśnej mozaiki – mozaiką gospodarczą. W tej ostatniej mieszczą się tylko drzewostany od upraw i młodników po wiek rębności; brak miejsca na nieopłacalne z produkcyjnego punktu widzenia starodrzewy oraz drzewostany w fazie rozpadu (które przez wielu leśników nazywane są „cmentarzyskami drzew” – a stanowią siedlisko ogromnej różnorodności gatunków grzybów, zwierząt i roślin, które w lasach gospodarczych nie mają gdzie przetrwać). Na europejskim niżu, Puszcza Białowieska jest obecnie jedynym dużym lasem, który jest w znacznym stopniu zachował naturalny charakter.

Obecnie 40% Puszczy Białowieskiej znajduje się na terenie Polski, pozostała część – w Białorusi. Polska część Puszczy zajmuje ok. 62 tys. ha, z czego ok. 10 tys. stanowi Białowieski Park Narodowy. Pozostałe 52 tys. ha jest zarządzane przez Lasy Państwowe; z tego gospodarka leśna może być prowadzona na powierzchni ok. 39 tys. ha (i tego obszaru dotyczy aktualny spór o sposób postępowania w obliczu gradacji kornika), natomiast ok. 13 tys. ha to rezerwaty przyrody. Z punktu widzenia gospodarki leśnej całego kraju Puszcza Białowieska nie ma istotnego znaczenia – jej lasy gospodarcze stanowią mniej niż 0.5% areału, na którym gospodarują Lasy Państwowe – jednak dla wielu mieszkańców okolicznych wsi praca przy pozyskiwaniu i obróbce drewna z Puszczy jest ważnym źródłem utrzymania.

Jeśli chodzi o plany na przyszłość, dotyczące gospodarowania w polskiej części Puszczy, to istnieją dwie możliwości: pozostawienie obecnego stanu, czyli lasu gospodarczego z rozproszonymi w nim rezerwatami i parkiem narodowym, albo objęcie całości jej obszaru parkiem narodowym (tak jak ma to już miejsce w części białoruskiej). Plan objęcia całej polskiej części Puszczy parkiem narodowym został opracowany w 2006 roku. Zakłada on objęcie niektórych obszarów (powierzchniowo porównywalnych ze stanem obecnym) ochroną ścisłą, zaś pozostałych – „ochroną użytkową”, która dopuszczałaby (ograniczone w swym zakresie) cięcia, mające na celu kształtowanie składu gatunkowego i struktury drzewostanów, tak, aby zachować pewne gatunki czy zbiorowiska.

Podsumowując, dyskusja o przyszłości Puszczy Białowieskiej dotyczy proporcji między różnymi formami ochrony na części jej obszaru. Żadna z aktualnie proponowanych opcji nie zakłada ani objęcia jej w całości ochroną ścisłą, ani też przeciwnej skrajności – likwidacji parku narodowego i istniejących rezerwatów. Jednocześnie, zwiększenie wycinki drzew, nawet na części obszaru, jest odwróceniem wieloletniego trendu zwiększania powierzchni objętej ochroną, co w przypadku tak cennego przyrodniczo obszaru stanowi trudny do uzasadnienia krok wstecz.

Opracowała: Weronika Antoł, Wydział Biologii i Nauk o Ziemi UJ