Różnorodność biologiczna krajobrazu rolniczego i jej kryzys w Europie

Tereny ukształtowane przez rolnictwo stanowią około 45 procent powierzchni lądowej Europy (FAO 2020). Krajobraz rolniczy, dawniej różnorodny i bogaty w zasoby przyrodnicze, od dziesięcioleci podlega zmianom. W wielu miejscach, zmiany te negatywnie oddziałują na rośliny i zwierzęta, których siedliska uzależnione są od konkretnych zabiegów rolniczych (np. PECBMS 2020). Transformacja rolnictwa, która rozpoczęła się już w ubiegłym stuleciu, to, przynajmniej w części, wynik odgórnych regulacji obowiązujących w Unii Europejskiej, obejmującej obecnie większą część kontynentu. Uważa się, że w przeszłości w niektórych częściach Europy Wspólna Polityka Rolna (WPR), która jest obszernym zbiorem odgórnych regulacji, przyczyniła się do przyspieszenia intensyfikacji rolnictwa (Henle i in. 2008). Obecnie, pomimo wielu reform, ten, jakże ważny dla sektora rolniczego instrument, nadal jest źle oceniany (np. Pe’er i in. 2014). Dlatego politycy, rolnicy i całe społeczeństwo Europy muszą zrozumieć, że przyroda i rolnictwo są ze sobą ściśle powiązane, a dobrobyt rolników i jakość żywności są wprost uzależnione od stanu środowiska, w którym prowadzone są uprawa i chów zwierząt. Tylko takie podejście sprawi, że nowa reforma WPR będzie na równi wspierać rolników i przyrodę terenów rolniczych. Obecnie walczy o to wiele europejskich organizacji pozarządowych, powołując się m.in. na argumenty wsuwane przez naukowców, którzy od lat przestrzegają przed nieefektywnością WPR w zakresie ochrony przyrody i klimatu (Pe’er i in. 2014, 2020; Scown 2020).

Bogactwo przyrodnicze krajobrazu rolniczego

Różnorodność biologiczna uzależniona lub powiązana z tradycyjnymi, ekstensywnymi praktykami rolniczymi uznawana jest za ważny element środowiska przyrodniczego Europy, wymagający ochrony i odtwarzania (ETO 2020a). Spośród wszystkich 231 typów siedlisk przyrodniczych wymienionych w dyrektywie siedliskowej i podlegających ochronie w ramach sieci Natura 2000 (siedlisk o znaczeniu wspólnotowym), aż 63 uzależnione są od użytkowania rolniczego (Halada i in. 2011). Jeszcze dobitniej o znaczeniu rolnictwa dla utrzymania różnorodności biologicznej, zdają się świadczyć liczby związane z bogactwem gatunków. W Europie, ukształtowane pod wpływem rolniczej działalności człowieka zbiorowiska półnaturalne, nierzadko charakteryzuje wyższe bogactwo gatunkowe roślin naczyniowych, niż odpowiadających im biocenoz klimaksowych. Ponadto, niektóre z nich mają charakter endemiczny i bywają głównymi lub nawet jedynymi siedliskami dla wielu rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt (Michalik 1990). Znaczący może być też sam udział gatunków zależnych od terenów rolniczych w całej puli gatunków. Badania przeprowadzone w Szwajcarii wskazują, że w skali regionu nawet ponad 60% stawonogów, to gatunki powiązane z siedliskami półnaturalnymi (Duelli i Obrist 2003).

Warto zwrócić uwagę, że w skali kontynentu europejskiego, ale także regionalnie w skali poszczególnych krajów, krajobraz rolniczy jest mocno zróżnicowany. Jego uwarunkowania ekologiczne zależą bowiem od wielu czynników naturalnych i antropogenicznych (Henle i in. 2008). Aż 41,2% gruntów rolnych w Unii Europejskiej, to nadal grunty o wysokiej wartości przyrodniczej (ang. High Nature Value farmland, HNV, EEA 2014), na które składają się m.in. ekstensywnie użytkowane łąki i pastwiska, utrzymywane w zróżnicowanym systemie gospodarstw o małej powierzchni (EEA 2004). Sposób użytkowania, któremu podlegają, bardzo przypomina tradycyjne metody, sprzyjające najbardziej zagrożonym siedliskom i gatunkom (Henle i in. 2008). Zróżnicowanie wskaźnika HNV w skali kontynentu jest jednak znaczne (ryc. 1).

Kryzys różnorodności biologicznej powiązanej z krajobrazem rolniczym

Jedną z najbardziej znaczących zmian sektora rolniczego w poprzednim stuleciu, była intensyfikacja zabiegów zmierzająca do zwiększenia plonów. Konsekwencjami uprzemysłowienia rolnictwa są: zmiana struktury upraw (m. in. zmniejszenie areału gruntów ugorowanych, wzrost areału upraw roślin przemysłowych), mechanizacja i chemizacja produkcji, a także likwidacja powierzchni nieprodukcyjnych (np. miedz, zakrzewień, oczek wodnych). Zmiany te mają znaczący, negatywny wpływ na zasoby przyrodnicze i powodują zmniejszenie dotychczasowej różnorodności biologicznej obszarów rolniczych (ryc. 2; Henle i in. 2008).

Na spadek różnorodności biologicznej europejskich ekosystemów rolniczych oddziałuje także drugi, przeciwstawny proces – zaniechanie gospodarowania w miejscach trudnodostępnych, o utrudnionych warunkach gospodarowania i miejsc, w których produkcja rolna, w warunkach wolnorynkowej konkurencji, stała się nieopłacalna. Prowadzi on do uruchomienia sukcesji wtórnej, zmierzającej w kierunku zbiorowisk leśnych lub do planowych zalesień i utraty tradycyjnego krajobrazu rolniczego wraz z utrzymywaną przez niego różnorodnością biologiczną. Wprawdzie sukcesja na porzuconych obszarach rolniczych prowadzi często do wzrostu bogactwa gatunkowego, jednak towarzyszy jej zanikanie wyspecjalizowanych gatunków, związanych z siedliskami otwartymi (Cremene i in. 2005).

O alarmujących, negatywnych skutkach zachodzących zmian świadczy zbiorczy wskaźnik stanu europejskich populacji dotyczący 39 gatunków pospolitych ptaków krajobrazu rolniczego, którego wartość w latach 1980–2017 zmniejszyła się aż o 57% (PECBMS 2020; ryc. 3). Oznacza to, że w ciągu niespełna czterech ostatnich dekad nowoczesnego rolnictwa, z łąk i pól Europy zniknęła ponad połowa ptaków! Analogiczny wskaźnik dla Polski, oparty na danych z lat 2000–2017 dotyczących 22 gatunków ptaków, dokumentuje spadek o 20% (Chodkiewicz i in. 2018). Jest to zbieżne z trendami wielu innych grup gatunków. Wskaźnik stanu populacji motyli łąkowych w krajach Unii Europejskiej, zmniejszył się w latach 1990–2017 o 39% (Van Swaay i in. 2019; ryc. 3), a biomasa owadów w Niemczech w kilkudziesięciu badanych lokalizacjach, w latach 1989–2016 spadła aż o 76% (Hallmann i in. 2017). Coraz więcej równie alarmujących danych dotyczy owadów zapylających, świadczących bardzo istotne (także gospodarczo) usługi ekosystemowe (Potts i in. 2015). Na przykład wśród trzmieli, które są ważnymi zapylaczami roślin dzikich i uprawnych, populacje aż 46% europejskich gatunków notują spadkowe trendy liczebności (Nieto i in. 2014). Nie jest to zaskakujące, biorąc pod uwagę fakt, że intensyfikacja rolnictwa prowadzi zarówno do zaniku gatunków, jak i zmniejszenia powierzchni i pogorszenia jakości ich siedlisk. Na przykład, w latach 1993–2011 powierzchnia trwałych łąk i pastwisk zmniejszyła się w Unii Europejskiej o 6,4% (Pe’er i in. 2014).

Spadkowym trendom populacyjnym wielu grup zwierząt, związanych z terenami rolniczymi, towarzyszy zły stan zachowania siedlisk rolniczych, chronionych w UE zapisami dyrektywy siedliskowej. Są to siedliska kluczowe dla zachowania fauny i flory europejskich agrocenoz, takie jak niżowe i górskie łąki świeże (siedliska przyrodnicze 6510 i 6520), których stan oceniany jest jako zły (U2; EIONET 2020). Siedliska te mają się też wyraźnie gorzej niż  siedliska leśne (Halada i in. 2011).

Wspólna Polityka Rolna Unii Europejskiej

Za kształt sektora rolniczego w Unii Europejskiej w dużej mierze odpowiada Wspólna Polityka Rolna. Jest to ogół regulacji kształtowanych odgórnie (na poziomie Unii Europejskiej) i regionalnie (na poziomie państw członkowskich). Ich podstawowymi celami, oprócz samego wsparcia dochodu rolników, są zrównoważone gospodarowanie zasobami naturalnymi, przeciwdziałanie zmianom klimatu, a także ochrona krajobrazu rolniczego. Potrzebę uwzględniania ochrony przyrody w regulacjach związanych z sektorem rolniczym, zaczęto dostrzegać jednak stosunkowo niedawno. W przeszłości, to między innymi WPR przyczyniła się do przyśpieszenia intensyfikacji rolnictwa, najpierw w  Europie Zachodniej, a następnie także na wschodzie kontynentu (Henle i in. 2008). Obecnie, WPR jest głównym źródłem finansowania ochrony przyrody w krajobrazie rolniczym Europy, niestety jest w tym zakresie mocno krytykowana. Na to, że regulacje sektora rolniczego poniosły porażkę na polu walki z kryzysem różnorodności biologicznej, wskazują badania naukowe (np. Pe’er i in. 2014, Scown i in. 2020), a także wnioski z audytów Europejskiego Trybunału Obrachunkowego (ETO 2020a, ETO 2020b). Dowodzą one, że większość działań finansowanych w ramach WPR, nie ma znaczącego korzystnego wspływu na różnorodność biologiczną, a niektóre z nich przyczyniają się wręcz do pogarszania jej stanu.

Jednym z najbardziej krytykowanych zapisów WPR jest podział środków przeznaczanych na wsparcie sektora rolniczego. Budżet WPR w latach 2014–2020 stanowił około 38% całkowitego budżetu Unii Europejskiej. Około 77% tych środków wydanych zostało na nieobwarowane niemal żadnymi wymogami środowiskowymi płatności bezpośrednie, czyli uzależnione od areału gruntów wsparcie dochodu rolników UE. Aż 80% płatności bezpośrednich trafiło do 20% największych beneficjentów, prowadzących intensywną gospodarkę rolną (takich jak duże światowe koncerny rolno-spożywcze; BLI 2020). I tylko pozostałe 23% (filar II) to program rozwoju obszarów wiejskich, którego znaczna część ukierunkowana była na zachowanie dóbr środowiskowych (ryc. 4).

Jesienią 2020 roku przesądzone zostaną losy nowej WPR, mającej obowiązywać w latach 2021–2027. Musi ona pozostać głównym wsparciem dla środowiskowo zrównoważonego rolnictwa (BLI 2020), ale aby tak się stało potrzebna jest naprawdę głęboka reforma tej polityki. Niestety, przedstawiona dotychczas koncepcja nowej WPR (KE 2018) nie zapowiada zmian we właściwym kierunku (BLI 2020).

Czego potrzebuje przyroda krajobrazu rolniczego Europy

W świetle kryzysu różnorodności biologicznej, kluczowe wydają się takie regulacje sektora rolniczego, które wspomogą zanikające gatunki i siedliska oraz zapewnią podaż dostarczanym przez nie usługom ekosystemowym. Wraz z ujednolicaniem struktury krajobrazu, postępującym wraz z intensyfikacją zagospodarowania rolniczego, zmniejsza się bogactwo występujących w nim gatunków (Concepción i in. 2012). Należy pamiętać, że zależność ta jest funkcją S-kształtną i aby pozytywny wpływ urozmaicenia krajobrazu na bogactwo gatunkowe był widoczny, musi zostać osiągnięte pewne minimum złożoności struktury środowiska (ryc. 5). Aby rozpocząć przywracanie różnorodności biologicznej w gospodarstwie rolnym, na obszary i obiekty sprzyjające dzikim gatunkom powinno zostać przeznaczone 10–14% powierzchni takiego gospodarstwa.  Wartość tę rekomendują zarówno naukowcy, jak i organizacje zajmujące się ochroną krajobrazu rolniczego w Europie (Traba i Morales 2019, BIOGEA 2020, BLI 2020, Pe’er i in. 2020).

Obecna WPR zobowiązuje rolników pobierających dopłaty bezpośrednie do utrzymywania obszarów proekologicznych (ang. ecological focus areas, EFA), obejmujących minimum 5% powierzchni wszystkich gruntów ornych w gospodarstwie. Obowiązek ten dotyczy rolników, których gospodarstwa są większe niż 15 ha, a przez EFA rozumie się między innymi: ugory, międzyplony, miedze oraz elementy krajobrazu (tj. pojedyncze drzewa, zagajniki śródpolne, oczka wodne, kwietne pasy). Średnio na europejskie gospodarstwo rolne przypada znacznie więcej, bo aż 10% takich obszarów (Pe’er i in. 2017). Wydawałoby się zatem że, przynajmniej w części gospodarstw, osiągnięcie oszacowanego minimum nie powinno być żadnym problemem. Oprócz samej wielkości, ważna jest również jakość przestrzeni pozostawianej przyrodzie. Preferowanym w całej Unii Europejskiej rodzajem EFA są międzyplony, które ocenia się jako pozbawione pozytywnego wpływu na różnorodność gatunkową (Pe’er i in. 2017, ETO 2020b, ryc. 5). Nie sprzyjają one chociażby zapylaczom, ponieważ najczęściej koszone są przed kwitnieniem (ETO 2020b). EFA pozytywnie oddziałujące na różnorodność biologiczną wybierane są rzadko, głównie ze względu na to, że ich wdrażanie jest bardziej kłopotliwe. Przykładem takiego niemal pomijanego wariantu EFA są kwietne pasy (na ryc. 6 zaliczone są one do grupy „elementy krajobrazu”). Są one bardzo skuteczną i możliwą do powszechnego zastosowania metodą przywabiania wielu gatunków stawonogów, w tym zapylaczy i naturalnych wrogów agrofagów (organizmów żerujących na uprawach; Kujawa i in. 2018). W krajach UE, w których są dopuszczone, jednak bardzo rzadko są tworzone przez rolników, a w Polsce w ogóle nie ma ich w katalogu możliwych do realizacji wariantów EFA.

Konieczne jest także szersze spojrzenie. Wdrażanie narzędzi, których celem jest wzrost różnorodności biologicznej, takich jak EFA, powinno być planowane w skali krajobrazu, a nie pojedynczych gospodarstw. Takie podejście sugerują m.in. badania wpływu sposobów użytkowania i struktury krajobrazu na różnorodność biologiczną (Martin i in. 2019). W kontekście krajobrazowym, badano również efektywność programów rolnośrodowiskowych, które w ramach II filaru WPR służą zachowaniu zagrożonych siedlisk półnaturalnych i związanych z nimi gatunków oraz zachęcaniu do ekologicznej działalności rolniczej (Batáry i in. 2011). Wykazano, że ich skuteczność różni się w zależności od typu użytkowania i złożoności krajobrazu, w którym są wdrażane. W przypadku gruntów ornych, programy rolnośrodowiskowe okazały się szczególnie efektywne przy niskiej złożoności otaczającego je krajobrazu rolniczego, natomiast na łąkach i pastwiskach ich efektywność była wysoka zarówno w warunkach niskiej jak i wysokiej złożoności struktury krajobrazu.

Na równie ważną kwestię, co struktura krajobrazu rolniczego, zwraca uwagę unijna strategia „od pola do stołu” (ang. A Farm to Fork Strategy; KE 2020). Jest nią pilna potrzeba zmniejszenia zależności upraw od pestycydów i sztucznego nawożenia. Negatywny wpływ środków ochrony roślin na różnorodność biologiczną, w tym na owady, został bogato udokumentowany (np. Sánchez-Bayo i Wyckhuys 2019, Kujawa 2020). Problem dotyczy szczególnie zapylaczy, których wkład w rolnictwo wycenia się w Europie na ponad 14 mld euro rocznie (Potts i in. 2015). Europejscy rolnicy prowadzący uprawy ekologiczne, które charakteryzują się niewielkim zużyciem „chemii rolnej” (pestycydów syntetycznych i nawozów sztucznych), dzięki programom rolnośrodowiskowym mogą liczyć na wsparcie finansowe. Mimo to odsetek gospodarstw ekologicznych w Unii Europejskiej jest niewielki. W 2018 r. na zaledwie 7,5 proc. powierzchni gruntów rolnych prowadzone były uprawy ekologiczne, przy czym różnice pomiędzy poszczególnymi krajami były znaczne (Eurostat 2020; ryc. 7). W ostatnim dziesięcioleciu wskaźnik ten wzrastał, niemniej jednak w niektórych krajach (w tym np. w Polsce), odnotowano jego spadek (Eurostat 2020). Ważne, by w przyszłości poprawić te niekorzystne statystyki.

Udoskonalanie dotychczasowych i wprowadzanie do WPR nowych regulacji, musi odbywać się równolegle z poprawą starych i wprowadzaniem nowych wskaźników, za pomocą których wdrażane programy i wydatkowane środki oceniane są pod kątem skuteczności, efektywności i wpływu na środowisko. Z raportu Europejskiego Trybunału Obrachunkowego (ETO 2020a) wynika, że obecnie tylko nieliczne wskaźniki stosowane do oceny wdrażania WPR, są ukierunkowane na wyniki, a wielu z nich od dawna nie aktualizowano. Wskaźniki nowej WPR powinny być oparte na naukowych przesłankach i jak najszerzej stosowane, a ich wyniki łatwo dostępne, by możliwa była niezależna od instytucji Unii Europejskiej ocena efektywności wdrażania WPR (Pe’er i in. 2020, BLI 2020). Wpływ WPR na środowisko musi być oceniany w skali Europy, ale równie istotna jest identyfikacja wpływu globalnego. Tylko takie podejście może zagwarantować ograniczenie sytuacji, w których interwencje na rzecz środowiska lokalnie odnoszą pozytywny skutek, ale w miejscach oddalonych (często znacznie) przyczyniają się do degradacji środowiska (ang. environmental leakage; Pe’er i in. 2020).

Czy europejscy politycy odpowiedzą na potrzeby zanikających gatunków?

Podstawowym celem rolnictwa powinna być produkcja zdrowej żywności (patrz np. Kramarz 2019), ale również dostarczanie wielu mniej oczywistych dóbr, bez których społeczeństwo nie mogłoby właściwie funkcjonować. Półnaturalne siedliska, które powstały w wyniku tradycyjnej działalności rolniczej, zapewniają miejsce do życia i rozmnażania się wielu zwierzętom – w tym zapylaczom i naturalnym wrogom szkodników upraw. Przez to wprost przyczyniają się do obniżenia kosztów upraw i wzrostu plonów (Holland i in. 2017, Potts i in. 2015). Półnaturalne siedliska przyczyniają się też do ochrony gleb przed erozją. Wspierając retencję wodną, zmniejszają ryzyko powodzi i susz. Wpływają także pozytywnie na klimat dzięki zdolności akumulacji węgla (Holland i in. 2017).

Przyroda i nasza gospodarka (w tym przede wszystkim rolnictwo) oraz jakość naszego życia, są ze sobą ściśle powiązane. Od stanu środowiska, w którym prowadzone są uprawa i chów zwierząt, uzależnione są także dobrobyt rolników i jakość produkowanej żywności. W momencie, gdy Wspólna Polityka Rolna poddawana jest kolejnej reformie, jest to kluczowa sprawa, którą muszą zrozumieć politycy i całe społeczeństwo Unii Europejskiej. Nie jest za późno, by tocząca się debata przyniosła oczekiwane przez naukowców i aktywistów rozwiązania korzystne dla przyrody i klimatu. W Polsce kampanie na rzecz reformy WPR prowadzi m.in. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. O tym jak można wesprzeć tę kampanię napisaliśmy w artykule „Przemów w imieniu zagrożonych zwierząt”.

---

Rafał Bobrek i Aleksandra Pępkowska-Król

(konsultacja naukowa: dr hab. Krzysztof Kujawa, prof. IŚRL PAN i dr hab. Paulina Kramarz, prof. UJ)

Rafał Bobrek – specjalista ds. analizy danych, biolog, zajmujący się m.in. tematyką różnorodności biotycznej i jej ochrony.

Aleksandra Pępkowska-Król – specjalistka ds. geograficznych systemów Informacji, w 2020 r. koordynatorka kampanii „Przestrzeń dla przyrody”. Prywatnie miłośniczka motyli i wyznawczyni idei potrzeby obcowania dzieci (i ludzi w ogóle) z przyrodą.

---

Autorzy artykułu są pracownikami Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków 

---

Bibliografia

Batáry P., Báldi A., Kleijn D., Tscharntke T. 2011. Landscape-moderated biodiversity effects of agri-environmental management: a meta-analysis. Proc. R. Soc. B 278, 1894–1902.

BIOGEA 2020. BIOGEA Policy Recommendations 2020: A green Architecture for Green Infrastructure: How the future CAP could support Green and Blue infrastructures, Policy Brief, dostępny na: https://www.biogea-project.eu/sites/default/files/biogea_policy_recommendations_2020.pdf

BLI 2020. Chroń przyrodę – chroń rolnictwo. Reforma WPR: Trzy sposoby, by powstrzymać kryzys bioróżnorodności i zmiany klimatyczne. Bird Life International, Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków. https://otop.org.pl/wp-content/uploads/2020/04/BRIEFING_BIRDLIFE_FINAL_PL.pdf

Chodkiewicz T., Neubauer G., Sikora A., …, Chylarecki P. 2018. Monitoring Ptaków Polski w latach 2016–2018. Biuletyn Monitoringu Przyrody 17: 1–90.

Concepción E.D., Díaz M., Kleijnt D., …, Verhulst J. 2012 Interactive effects of landscape context constrain the effectiveness of local agri environmental management. Journal of Applied Ecology 49: 695–705.

Cremene C., Groza G., Rakosy L., Schileyko A.A., Baur A., Erhardt A., Baur B. 2005. Alterations of steppe-like grasslands in Eastern Europe: a threat to regional biodiversity hotspots. Conservation Biology 19: 1606–1618.

Duelli P., Obrist  K. 2003. Regional biodiversity in an agricultural landscape: the contribution of seminatural habitat islands. Basic Appl. Ecol. 4: 129–138.

EIONET 2020 (European Environment Information and Observation Network), dostęp on-line nature-art17.eionet.europa.eu/article17/reports2012/, data dostępu 2020-06-16.

ETO 2020a. Różnorodność biologiczna na użytkach rolnych – wspólna polityka rolna nie zapobiegła pogorszeniu sytuacji. Sprawozdanie specjalne Europejskiego Trybunału Obrachunkowego 13/2020. www.eca.europa.eu/pl/Pages/DocItem.aspx?did=53892.

ETO 2020b. Ochrona dzikich owadów zapylających w UE – inicjatywy Komisji nie zaowocowały poprawą sytuacji. Sprawozdanie specjalne Europejskiego Trybunału Obrachunkowego 15/2020. http://www.eca.europa.eu/pl/Pages/DocItem.aspx?did=54200

EEA 2004. High nature value farmland. Characteristics, trends and policy challenges. European Environment Agency report 1/2004, Copenhagen.

EEA 2014. Agriculture: area under management practices potentially supporting biodiversity. European Environment Agency, http://www.eea.europa.eu/data-and-maps/indicators/agriculture-area-under-management-practices/agriculture-area-under-management-practices-2, dostęp on-line 2020-06-24.

Eurostat 2020. https://ec.europa.eu/eurostat/home?, dostęp on-line 2020-09-01.

FAOSTAT 2020. The Food and Agriculture Organization, http://faostat.fao.org/faostat, dostęp on-line 2020-09-07.

Halada L., Evans D., Romão C, Petersen J-E. 2011. Which habitats of European importance depend on agricultural practices? Biodivers Conserv 20: 2365–2378.

Hallmann C.A., Sorg M., Jongejans E., …, de Kroon H. 2017. More than 75 percent decline over 27 years in total flying insect biomass in protected areas. PLoS ONE 12(10): e0185809. https://doi.org/10.1371/journal.pone.0185809

Henle K., Alard D., Clitherow J., …, Young J., 2008. Identifying and managing the conflicts between agriculture and biodiversity conservation in Europe – A review. Agriculture, Ecosystems & Environment 124 (1–2): 60–71.

Holland  J., Douma  J. C., Crowley  L., …, Smith B. M. 2017. Semi-natural habitats support biological control, pollination and soil conservation in Europe. A review. Agronomy for Sustainable Development volume 37: 31.

KE 2018. Wniosek. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające przepisy dotyczące wsparcia na podstawie planów strategicznych sporządzanych przez państwa członkowskie w ramach wspólnej polityki rolnej (planów strategicznych WPR) i finansowanych z Europejskiego Funduszu Rolniczego Gwarancji (EFRG) i z Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz uchylające rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1305/2013 i rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1307/2013. COM(2018) 392, Komisja Europejska, Bruksela.

KE2020b. Communication from the Commission to the European Parliament, the Council, The European Economic and Social Committee and the Committee of the Regions. A Farm to Fork Strategy for a fair, healthy and environmentally-friendly food system. COM(2020) 381, Komisja Europejska, Bruksela.

Kramarz P. 2019. Żywność czy środowisko naturalne? https://naukadlaprzyrody.pl/2019/03/19/zywnosc-czy-srodowisko-naturalne/

Kujawa K. 2020. Europejscy naukowcy ostro krytykują współczesny model stosowania pestycydów oraz zasady ich dopuszczania do użycia. https://naukadlaprzyrody.pl/2020/02/24/europejscy-naukowcy-ostro-krytykuja-wspolczesny-model-stosowania-pestycydow-oraz-ich-dopuszczania-do-uzycia/

Kujawa K., Bernacki Z., Arczyńska-Chudy E., …, Weyssenhoff H. 2018. Kwietne pasy: rzadko stosowane w Polsce narzędzie wzmacniania integrowanej ochrony roślin uprawnych oraz zwiększania różnorodności biologicznej na terenach rolniczych. Progress in Plant Protection 58 (2): 115–128.

Martin E. A., Dainese M., Clough Y., …, Steffan-Dewente I. 2019. The interplay of landscape composition and configuration: new pathways to manage functional biodiversity and agroecosystem services across Europe. Ecology Letters 22: 1083–1094.

Michalik S. 1990. Sukcesja wtórna i problemy aktywnej ochrony biocenoz półnaturalnych w parkach narodowych i rezerwatach przyrody. Prądnik. Prace i Materiały Muzeum im. Prof. Wł. Szafera 1990 (2): 175–198.

Nieto A., Roberts S. P. M., Kemp J., …, Michez D. 2014. European Red List of bees. Luxembourg: Publication Office of the European Union.

PE 2020. Financing of the CAP. www.europarl.europa.eu/factsheets/en/sheet/106/financing-of-the-cap, dostęp on-line 2020-06-28.

PECBMS 2020 (Pan-European Common Bird Monitoring Scheme), dostęp on-line https://pecbms.info/trends-and-indicators/species-trends, data dostępu 2020-06-16.

Pe’er G., Bonn A., Bruelheide H., … , Marquard, E. 2020. Action needed for the EU Common Agricultural Policy to address sustainability challenges. People and Nature, 2(2):305–316. https://doi.org/10.1002/pan3.10080

Pe’er G., Zinngrebe Y., Hauck J., …, Lakner S. 2017. Adding Some Green to the Greening: Improving the EU’s Ecological Focus Areas for Biodiversity and Farmers. Conservation Letters 10 (5): 517–530.

Pe’er G., Dicks L.V., Visconti P., …, Scott A.V. 2014. EU agricultural reform fails on biodiversity. Science 344: 1090–1092.

Potts S., Biesmeijer K., Bommarco R., …, Schweiger O. 2015. Status and trends of European pollinators. Key findings of the STEP project. Pensoft Publishers, Sofia, 72 pp.

Sánchez-Bayoa F., Wyckhuys K. A. G. 2019. Worldwide decline of the entomofauna: A review of its drivers. Biological Conservation 232: 8–27.

Scown M. W., Brady M. V., Kimberly A. N. 2020. Billions in misspent EU agricultural subsidies could support the sustainable development goals. One Earth 3, 1–14.

Traba J., Morales, M.B. 2019. The decline of farmland birds in Spain is strongly associated to the loss of fallowland. Scientific reports 9 (1): 1–6. Van Swaay C.A.M., Dennis E.B., Schmucki R., …, Roy D.B., 2019. The EU Butterfly Indicator for Grassland species: 1990-2017: Technical Report. Butterfly Conservation Europe & ABLE/eBMS.